ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ,ΑΓΙΑ ΠΟΡΤΑ, ΑΓΙΑ ΑΠΟΚΑΘΗΛΩΣΗ, ΤΟΠΟΣ ΑΓΙΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ, ΚΑΘΟΛΙΚΟ, ΑΓΙΟ ΚΟΥΒΟΥΚΛΙΟ, ΦΡΙΚΤΟΣ ΓΟΛΓΟΘΑΣ, ΦΥΛΑΚΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ, ΤΑΦΟΣ ΙΩΣΗΦ ΑΡΙΜΑΘΑΙΑΣ, ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΑ

Τὸ Πάσχα τοῦ 1549 μ.Χ. οἱ Ἀρμένιοι κατώρθωσαν νὰ δωροδοκήσουν τὸν Τοῦρκον Διοικητήν, καὶ νὰ ἐκδώσῃ ἀπαγορευτικὴν διαταγὴν πρὸς τὸν Ἕλληνα–Ὀρθόδοξον Πατριάρχην Σωφρόνιον Δ΄, ὥστε νὰ μὴν ἔχει πρόσβασιν ἐντὸς τοῦ Ναοῦ διὰ τὴν τελετὴν τοῦ Ἁγίου Φωτός. Οἱ φρουροὶ ἔκλεισαν τὴν Ἁγίαν Πόρτα καὶ ὁ Πατριάρχης Σωφρόνιος Δ΄ μὲ τὸ ἱερατεῖον καὶ τοὺς πιστούς του παρέμειναν ἔξω προσευχόμενοι, ἀναμένοντες τὴν ἔκβασιν τῶν γεγονότων. Πράγματι ἡ ἀπάντησις τοῦ Κυρίου μας ἦταν ἄμεσος. Παρὰ τὰς ἀπέλπιδας προσπαθείας τοῦ Ἀρμενίου Πατριάρχου, τὸ Ἅγιον Φῶς δὲν ἔλαμψε εἰς τὸ ἱερὸν Κουβούκλιον ἢ εἰς ἄλλον σημεῖον ἐντὸς τοῦ Ναοῦ. Τὸ Ἅγιον Φῶς ἐξῆλθε διαπερνὸν τὴν Κολόναν, ἡ ὁποία μέχρι σήμερον φαίνεται σχισμένη καὶ μαυρισμένη, καὶ πρὸς μεγάλην κατάπληξιν ἤναψαν τὰ κεριὰ, τὰ ὁποῖα ἐκρατοῦσε εἰς τὰς χεῖρας του ὁ Ὀρθόδοξος Πατριάρχης. Εἰς τὴν συνέχειαν ὁ Πατριάρχης ἔδωσε τὸ Ἅγιον Φῶς εἰς τοὺς Ὀρθοδόξους, οἱ ὁποῖοι εὑρίσκοντο εἰς τὴν αὐλὴν, ἐνῶ ὁ Ἀρμένιος ἔφυγε ντροπιασμένος. Τὸ ἀξιοθαύμαστον γεγονὸς ἐμαρτύρησε ὁ Ἐμίρης Τοῦνομ, ὁ ὁποῖος ἐκείνην τὴν στιγμὴν ἦτο φρουρὸς εἰς τὴν Ἁγίαν Πόρτα. Αὐτὸ ἔγινε αἰτία νὰ πιστέψῃ καὶ νὰ γίνῃ Χριστιανός. Οἱ Τοῦρκοι τὸν σκότωσαν διὰ νὰ μὴν μαθευθῇ τὸ γεγονός. Συμφώνως πρὸς ἄλλην ἐκδοχὴν, ὅταν ἀντελήφθη τὸ θαῦμα ἀνεφώνησε πρὸς τοὺς συγκεντρωμένους: «Αὐτὴ εἶναι ἡ ἀληθινὴ πίστις». Οἱ Τοῦρκοι διὰ τὴν ἀλλαξοπιστίαν του τὸν ἔκαψαν ζωντανόν. Τὰ ὀστᾶ του σήμερον φυλάσσονται εἰς τὸ Μοναστήριον τῆς Μεγάλης Παναγιᾶς. Ὅταν ὁ Σουλτάνος ἐπληροφορήθη τὸ θαῦμα, ἐξέδωσε φιρμάνιον καὶ ἀνεγνώρισε τὸ ἀποκλειστικὸν δικαίωμα διὰ τὴν λῆψιν τοῦ Ἁγίου Φωτὸς εἰς τὸν Ἑλληνορθόδοξον Πατριάρχην.

Συνοπτικὴ Παρουσίαση Συμβολίζει, ἀλλὰ καὶ ἀποδεικνύει περιτρανῶς τὸ Μέγα Μυστήριον τῆς ἐκ νεκρῶν Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ. Μᾶς γεμίζει αἰσθήματα πνευματικῆς, ψυχικῆς καὶ θρησκευτικῆς ἀνατάσεως. Αἱ καρδιαὶ ὅλων χτυποῦν ἀπὸ πίστιν, θαυμασμὸν καὶ ἐλπίδα διὰ τὸ Μέγα μυστήριον τῆς Ζωῆς. Πρόκειται διὰ ἀληθινὸν θαῦμα, τὸ ὁποῖον δὲν χωρᾶ καμιὰν ἀμφισβήτησιν. Ἀπὸ τὸ πρωὶ τοῦ Μεγάλου Σαββάτου χιλιάδες πιστοί τῆς Ἱερουσαλὴμ καὶ προσκυνηταὶ ἀπὸ ὅλα τὰ μέρη τοῦ κόσμου κατακλύζουν τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως διὰ νὰ παρακολουθήσουν τὴν Τελετὴν τοῦ Ἁγίου Φωτός. Την 12ην μεσημβρινήν ὁ Ὀρθόδοξος Πατριάρχης τῶν Ἱεροσολύμων συνοδείᾳ Ἀρχιερέων καὶ ἄλλων Κληρικῶν φθάνει εἰς τὸ Πατριαρχεῖον. Εἰσέρχεται εἰς τὸ Ἅγιον Βῆμα τοῦ Καθολικοῦ καὶ οἱ ἑτερόδοξοι παίρνουν τὴν ἄδειαν διὰ νὰ λάβουν μέρος εἰς τὴν Τελετήν. Κατόπιν οἱ Ἀρχιερεῖς καὶ Κληρικοί ντύνονται μὲ ἄμφια καὶ ὁ Πατριάρχης με τὴν πλήρη Ἀρχιερατικὴν στολήν. Ὁ Πατριάρχης ἡγεῖται τῆς πομπῆς, ἡ ὁποία ξεκινᾶ από τὸ Ἅγιον Βῆμα τοῦ Καθολικοῦ καὶ βαδίζει τρεῖς φορὰς πέριξ τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου ὑπὸ τῶν ἤχων τῶν ψαλμωδῶν, οἱ ὁποῖοι ψάλλουν τὸ «Τὴν Ἀνάστασίν σου Χριστὲ Σωτήρ….» Εἶναι ἀναγκαῖον νὰ τονίσουμε ὅτι οἱ ἑτερόδοξοι ἔχουν προκαταβολικῶς ἐρευνήσει ὅλον τὸ ἐσωτερικόν τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου, διὰ νὰ πιστοποιήσουν ὅτι δὲν ὑπάρχει ἀναμμένον κανδήλιον ἤ ἄλλη πηγὴ φωτὸς. Μετὰ τὴν λιτανείαν ὁ Πατριάρχης ἵσταται ἔμπροσθεν τῆς θύρας τοῦ Ἁγίου Κουβουκλίου, ἀφαιρεῖ τὰ ἄμφια καὶ περιμένει μὲ τὸ στοιχάρι, πετραχήλι καὶ τὴν ζώνην. Οἱ ἑτερόδοξοι κάνουν ἔρευνα διὰ νὰ βεβαιωθοῦν ὅτι ἐπάνω του δὲν ἔχει κάτι, τὸ ὁποῖον θὰ ἠδύνατο νὰ δημιουργήσῃ ὑπονοίας, ἢ νὰ κινήσῃ ὑποψίας. Ὅταν ὁλοκληρωθῇ ἡ ἔρευνα, οἱ φύλακες ἀφαιροῦν τὰς σφραγίδας ἀπὸ τὴν θύραν καὶ ὁ Πατριάρχης εἰσέρχεται εἰς τὸ Ἱερὸν Κουβούκλιον μὲ δυὸ δεσμίδας ἐσβησμένα κεριά. Μαζί του εἰσέρχονται εἰς τὸν προθάλαμον ὁ Ἀρμένιος Πατριάρχης καὶ ὁ Δραγομάνος, οἵτινες παραμένουν εἰς τὸν προθάλαμον. Εἰς ὅλον τὸν Ναὸν ἐπικρατεῖ συγκίνησις καὶ ἀγωνία. Ὁ Πατριάρχης γονατιστὸς ἔμπροσθεν τοῦ Ἁγίου Τάφου τοῦ Χριστοῦ προσεύχεται πρὸς τὸν Σταυρωθέντα, κρατῶν δυὸ σβηστὰς λαμπάδας καὶ μὲ ταπείνωσιν καὶ εὐλάβειαν ἀναπέμπων τὴν ἀκόλουθην εὐχὴν: «Δέσποτα Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἡ ἀρχίφωτος σοφία τοῦ ἀνάρχου Πατρός. Ὁ φῶς οἰκῶν ἀπρόσιτον, ὁ εἰπὼν ἐκ σκότους φῶς λάμψαι, ὁ εἰπὼν γεννηθήτω φῶς καὶ ἐγένετο φῶς. Κύριε, ὁ τοῦ φωτὸς χορηγός, ὁ ἐξαγαγὼν ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ σκότους τῆς πλάνης καὶ εἰσαγαγὼν εἰς τὸ θαυμαστὸν φῶς τῆς σῆς ἐπιγνώσεως, ὁ τὴν γῆν μὲν πᾶσαν διὰ τῆς ἐν αὐτῇ ἐνσάρκου παρουσίας σου, τὰ καταχθόνια δὲ διὰ τῆς εἰς Ἅδην καταβάσεώς σου φωτὸς πληρώσας καὶ χαρᾶς, μετὰ δὲ ταῦτα διὰ τῶν ἁγίων σου Ἀποστόλων φῶς καταγγείλας πᾶσι τοῖς ἔθνεσιν. Εὐχαριστοῦμεν σοί, ὅτι διὰ τῆς εὐσεβοῦς πίστεως μετήγαγες ἡμᾶς ἀπὸ σκότους εἰς φῶς καὶ γεγόναμεν υἱοὶ διὰ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος,θεασάμενοι τὴν δόξαν σου πλήρη οὖσαν χάριτος καὶ ἀληθείας. ἀλλ’ ὦ φωτοπάροχε Κύριε, ὁ τὸ μέγα φῶς ὤν, ὁ εἰπὼν, ὁ λαὸς ὁ καθήμενος ἐν σκότει. Δέσποτα Κύριε, τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, ὃ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον. Τὸ μόνο φῶς τοῦ κόσμου καὶ φῶς τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων, οὗ ἀπὸ τῆς δόξης ἐπληρώθη τὰ σύμπαντα, ὅτι φῶς εἰς τὸν κόσμον ἐλήλυθας διὰ τῆς ἐνσάρκου σου οἰκονομίας, εἰ καὶ οἱ ἄνθρωποι ἠγάπησαν μᾶλλον τὸ σκότος ἦτο φῶς. Σὺ Κύριε φωτοδότα, ἐπάκουσον ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν καὶ ἀναξίων δούλων σου τῶν τῇ ὥρα ταύτῃ παρισταμένων τῷ παναγίῳ σου καὶ φωτοφόρῳ τούτῳ τάφῳ καὶ πρόσδεξαι ἡμᾶς τιμῶντας τὰ ἄχραντα πάθη σου, τὴν παναγίαν σου σταύρωσιν, τὸν ἑκούσιον θάνατον καὶ τὴν ἐν τῷ πανσεβάστῳ τούτω μνήματι τοῦ τεθεωμένου σου σώματος κατάθεσιν καὶ ταφὴν καὶ τριήμερον ἐξανάστασιν, ἣν χαρμονικῶς ἤδη ἀρξάμενοι ἑορτάζειν, μνείαν ποιούμεθα καὶ τῆς ἐν Ἅδου καθόδου σου, δι’ ἧς τὰς ἐκεῖσε τῶν δικαίων κατεχομένας ψυχὰς δεσποτικῶς ἠλευθέρωσας τῇ ἀστραπῇ τῆς σῆς θεότητος φωτὸς πληρώσας τὰ καταχθόνια. Ὅθεν δὴ ἀγαλλομένῃ καρδίᾳ καὶ χαρᾷ πνευματικῇ κατὰ τοῦτο τὸ ὑπερευλογημένον Σάββατον τὸ ἐν γῇ καὶ ὑπὸ γῆν θεοπρεπῶς τελεσθέντα σοὶ σωτηριωδέστατα μυστήριὰ σου ἑορτάζοντες καὶ σὲ τὸ ὄντως ἱλαρὸν καὶ ἐφετὸν φῶς ἐν τοῖς καταχθονίοις θεϊκῶς ἐπιλάμψαν ἀναμιμνησκόμενοι, φωτοφάνειαν ποιούμεθα, σοὺ τὴν πρὸς ἡμᾶς συμπαθῶς γενομένην θεοφανείαν, εἰκονίζοντες. Ἐπειδὴ γὰρ τῇ σωτηρίῳ καὶ φωταυγεῖ νυκτὶ πάντα πεπλήρωται φωτὸς οὐρανὸς τὲ καὶ γῆ καὶ τὰ καταχθόνια διὰ τὸ ὑπερφυὲς μυστήριον τῆς ἐν Ἅδου καθόδου σου καὶ τῆς ἐκ Τάφου σου τριημέρου ἀναστάσεως. Διὰ τοῦτο, ἐκ τοῦ ἐπὶ τοῦτον τὸν φωτοφόρον σου Τάφον εὐλαβῶς λαμβάνοντες, διαδίδομεν τοῖς πιστεύουσιν εἰς σὲ τὸ ἀληθινὸν φῶς καὶ παρακαλοῦμεν καὶ δεόμεθὰ σου, Πανάγιε Δέσποτα, ὅπως ἀναδείξῃς αὐτὸ ἁγιασμοῦ δῶρον καὶ πάσης θεϊκῆς σου χάριτος πεπληρωμένον, διὰ τῆς χάριτος τοῦ Παναγίου καὶ φωτοφόρου Τάφου σου. Καὶ τοὺς ἁπτομένους εὐλαβῶς αὐτοῦ εὐλογήσῃς καὶ ἁγιάσῃς, τοῦ σκότους τῶν παθῶν ἐλευθεριῶν καὶ τῶν φωτεινοτάτων σου σκηνῶν καταξιώσῃς, ὅπου φῶς τὸ ἀνέσπερόν της σῆς θεότητας λάμπει. Χάρισαι αὐτοῖς, Κύριε, ὑγείαν καὶ εὐζωίαν καὶ τοὺς οἴκους αὐτῶν παντὸς ἀγαθοῦ πλήρωσον. Ναί, Δέσποτα φωτοπάροχε, ἐπάκουσόν μου τοῦ ἁμαρτωλοῦ ἐν τῇ ὥρᾳ ταύτη καὶ δὸς ἡμῖν τέ καὶ αὐτοῖς περιπατεῖν ἐν τῷ φωτί σου καὶ ἐν αὐτῷ μένειν, ἕως τὸ φῶς τῆς προσκαίρου ζωῆς ταύτης ἔχωμεν. Δὸς ἡμῖν Κύριε, ἳνα τὸ φῶς τῶν καλῶν ἔργων ἡμῶν λάμπῃ ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων καὶ δοξάζωσι σὲ σὺν τῷ ἀνάρχῳ σου Πατρὶ καὶ τῷ Παναγίῳ Πνεύματι. Εἰς φῶς γὰρ ἐθνῶν ἡμᾶς τέθηκας, ἳνα αὐτοῖς τῇ σκοτίᾳ περιπατοῦσι φαίνωμεν. Ἀλλ’ ἡμεῖς ἠγαπήσαμεν τὸ σκότος μᾶλλον ἢ τὸ φῶς, φαῦλα πράσσοντες. Πᾶς γὰρ ὁ φαῦλα πράσσων μισεῖ τὸ φῶς κατὰ τὸν ἀψευδῆ λόγον σου. Διὰ τοῦτο ὁσημέραι προσκόπτομεν ἁμαρτάνοντες, ἐπειδὴ περιπατοῦμεν ἐν τῇ σκοτίᾳ. Ἀλλ’ ἀξίωσον ἡμᾶς τὸ ὑπόλοιπόν τῆς ζωῆς ἡμῶν βιωτεῦσαι πεφωτισμένους τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς διανοίας ἡμῶν. Δὸς ἡμῖν, ἳνα ὡς τέκνα φωτὸς περιπατήσωμεν ἐν τῷ φωτὶ τῶν ἐντολῶν σου. Τὸ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος φωτεινὸν ἔνδυμα, ὅπερ διὰ τῶν ἔργων ἠμαυρώσαμεν, λεύκανον, ὡς τὸ φῶς, ὁ ἀναβαλλόμενος τὸ φῶς ὥσπερ ἱμάτιον. Δὸς ἡμῖν ἐνδύσασθαι τὰ ὃπλα τοῦ φωτός, ἳνα δι’ αὐτῶν τὸν ἄρχοντα τοῦ σκότους τροπούμεθα, ὃς μετασχηματίζεται εἰς ἄγγελον φωτός. Ναί, Κύριε, καὶ ὡς ἐν ταύτῃ τῇ ἡμέρᾳ τοῖς ἐν σκότει καὶ σκιὰ θανάτου καθημένοις φῶς ἔλαμψας οὕτω σήμερον λάμψον ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν τὸ σὸν ἀκήρατον φῶς ἳνα τούτου φωτιζόμενοι καὶ θερμαινόμενοι ἐν τῇ πίστει, δοξάζωμεν Σὲ τὸ μόνον ἐκ μόνου τοῦ ἀρχιφώτου φωτός, ἱλαρὸν φῶς εἰς τοὺς ἀτελευτήτους αἰῶνας. Ἀμήν». Μετὰ τὸ πέρας τῆς εὐχῆς τοποθετεῖ τὸ βαμβάκιον εἰς τὸν Πανάγιον Τάφον καὶ μὲ θαυμαστὸν τρόπον ἀνάβει. Μὲ αὐτὸ ἀνάβει τὰ κεριὰ καὶ ἐξέρχεται ἀπὸ τὸ Ἱερὸν Κουβούκλιον. Τὸ σπουδαῖον εἶναι ὅτι τὸ ἅγιον φῶς διὰ ὀλίγα λεπτὰ δὲν ἔχει πυράδα. Δηλαδὴ ἐὰν εἷς ἀκουμπήσῃ τὸ ἅγιον φῶς εἰς τὰ χέρια του δὲν θὰ καεῖ. Πραγματικῶς εἶναι ἕν ἐκ τῶν μεγαλυτέρων Θαυμάτων τῆς χριστιανοσύνης, τὸ ὁποῖον ἐπαναλαμβάνεται κάθε χρόνον τὸ Μέγα Σάββατον. Λεπτομερής περιγραφὴ  τῆς  συγχρόνου  τελετῆς  τοῦ  Ἁγίου  Φωτὸς Ἀπὸ  τῆς  πρωίας  τοῦ  ἁγίου  καὶ  Μεγάλου Σαββάτου   ἐντὸς  μὲν τοῦ πανσέπτου Ναοῦ  τῆς  Ἀναστάσεως  ὡς  καὶ  ἐν  αὐτῷ  τῷ  ἁγίῳ  Τάφῳ σβέννυνται  πᾶσαι  αἱ λυχνίαι  Ὀρθοδόξων,  Λατίνων,  Ἀρμενίων  καὶ  Κοπτῶν  ὑπὸ τῶν  ἐν τῷ Ναῳ διαρκῶς  ἐνδιαιτωμένων  διακονητῶν  ἑκάστου  τῶν  δογμάτων  τούτων,  ἐκτὸς  δὲ τοῦ Ναοῦ  ἅπαντες  οἱ ἐν τῇ ἅγιᾳ  Πόλει   ἐνδημοῦντες  προσκυνηταὶ  ὅλων τῶν χριστιανικῶν φυλῶν  πλὴν  τῶν  Λατίνων  καὶ  οἱ  θεαταὶ  συρρέοντες  ἐν  συνωστισμῷ   πληροῦσι  τὸν  χῶρον  τῆς  ἁγίας  Αὐλῆς  τοῦ  Ναοῦ  ἀναμένοντες  τὸ  ἄνοιγμα  τῆς  κεκλεισμένης  πύλης  αὐτοῦ,  ὅπως  εἰσέλθωσιν  εἰς  αὐτόν. Περὶ  ὥραν  δὲ  8.30’-9.30’π.μ., ὅτε  ἐν  τῷ  Μοναστηριακῷ  Ναῷ  τῶν  ἁγίων  Κωνσταντίνου  καὶ  Ἑλένης  τελεῖται  ὁ  ἑσπερινὸς  μετὰ  τῆς λειτουργίας τοῦ Μεγάλου Σαββάτου, χοροστατοῦντος  τοῦ  Πατριάρχου  καὶ  παρισταμένων  τῶν  Ἀρχιερέων  καὶ  τῶν  λοιπῶν  μελῶν  τῆς  ἱερᾶς  Ἀδελφότητος, ἀνοίγεται  ὑπὸ  τῶν  μουσουλμάνων θυρωρῶν ἡ πύλη τοῦ Πανιέρου Ναοῦ, ἐπὶ παρουσίᾳ τῶν Δραγουμάνων, ἡμετέρου τὲ καὶ Ἀρμενίου, καὶ τῶν στρατιωτικῶν ἀρχῶν τῆς ἅγιας Πόλεως. Καὶ ἐν πρώτοις  εἰσέρχεται ἡ διὰ τὴν τήρησιν τῆς τάξεως τεταγμένη στρατιωτικὴ δύναμις, ἥτις τοποθετεῖται ὑπὸ τὴν ὁδηγίαν τῶν Δραγουμάνων καὶ τῶν ἀξιωματικῶν αὐτῆς πέριξ τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου καὶ εἰς τὰ κεντρικώτερα τοῦ Ναοῦ μέρη σχηματίζουσα οὕτω διόδους διὰ τὰ πλήθη. Μετὰ τὴν τοιαύτην τῶν στρατιωτῶν τοποθέτησιν ἀφίεται ἐλεύθερα ἡ εἴσοδος εἰς τὰ πλήθη, ἅτινα ὡς χείμαρρος ἀκατάσχετος εἰσρέουσιν εἰς  τὸν Ναὸν  καὶ  τοποθετοῦνται  εἰς  τὰ  ἐξιδιασμένα ἑνί ἑκάστω δόγματι μέρη. Προϊούσης δὲ τῆς ὥρας, τὰ πλήθη αὐξάνονται καὶ συμπυκνοῦνται ἐπὶ τοσοῦτον, ὥστε πᾶσα μεταξὺ αὐτῶν διάβασις καθίσταται οὐ μόνον δύσκολος, ἀλλὰ καὶ ἐπικίνδυνος. Ἅπαντα δὲ τὰ μέρη τοῦ εὐρυχωροτάτου Ναοῦ ἄνω καὶ κάτω, ἐντὸς καὶ ἐκτός, πληροῦνται εὐλαβῶν προσκυνητῶν ἢ περιέργων θεατῶν, ἐνῷ συγχρόνως ἕτερα πλήθη διὰ τοῦ ἡμετέρου Μοναστηρίου ἐκ τῶν ἐπὶ τῶν δωμάτων θυρῶν εἰσδύοντα καταλαμβάνουσι τὰς στοὰς καὶ τὰ περίπτερα τῶν δύο θόλων καὶ αὐτὸς ὁ τῆς Ἁγίας Αὐλῆς χῶρος καὶ τὰ δώματα τοῦ Πανιέρου Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, τοῦ Μοναστηρίου τοῦ Πατριάρχου Ἀβραάμ, τῆς Ἐκκλησίας τοῦ ἁγίου Ἰακώβου καὶ εἴ τις ἕτερος ἐγγὺς πρόσφορος πρὸς θέαν χῶρος καταλαμβάνεται. Μεταξὺ τοῦ ἐν τῷ Ναῷ  πλήθους  διακρίνονται οἱ ἐκ Παλαιστίνης καὶ Συρίας Ὀρθόδοξοι διὰ τοὺς ἐξιδιασμένους στίχους, οὖς μεγαλοφώνως τὰς χείρας κροτοῦντες ἀπαγγέλουσι ρυθμικῶς εἰς τὴν ἐγχώριον γλῶσσαν περιεχομένου τοιούτου: Ὁ Θεὸς νὰ πολυχρονῇ τὸν Πατριάρχην, ὁ Θεὸς νὰ στερεώνῃ τὸ Δέρ-Ροὺμ (=Μοναστήριον τῶν Ρωμαίων), μία μόνη ὑπάρχει ὀρθὴ πίστις, ἡ τῶν Ὀρθοδόξων. Περὶ ὥραν 11 π.μ., ἐπὶ παρουσίᾳ τῶν στρατιωτικῶν ἀρχῶν, γίνεται ἐπιθεώρησις τοῦ ἱεροῦ κουβουκλίου τοῦ ἁγίου Τάφου ὑπὸ τῶν ῥηθέντων Δραγουμάνων. Μετὰ τὴν ἐπιθεώρησιν ὁ ἡμέτερος Δραγουμάνος κλείει τὴν θύραν τοῦ Κουβουκλίου, εἶτα λαμβάνων παρὰ τοῦ ἡμετέρου Μοναχοῦ φύλακος τοῦ ἁγίου Τάφου ταινίαν λευκὴν  στρέφει αὐτὴν δὶς πέριξ τῶν εἰς τὸ ἄνω μέρος τῶν δύο πτυχῶν τῆς θύρας αὐτοῦ  ὑπαρχόντων ἥλων καὶ τὴν μὲν ἀριστερὰν ἄκραν τῆς ταινίας διαπεράσας διὰ τοῦ δεξιοῦ ρόπτρου τῆς θύρας παραδίδει τῷ ἐκεῖ ἰσταμένῳ ἡμετέρῳ Ἀρχιμανδρίτῃ, τὴν δὲ δεξιὰν τοιαύτην διὰ τοῦ ἀριστεροῦ ρόπτρου τῷ Ἀρμενίῳ Ἀρχιμανδρίτῃ. Ἐπὶ τοῦ κέντρου τοῦ σχηματιζομένου σταυροειδοῦς σχήματος τῆς ταινίας ὁ Δραγουμάνος ἐπιτίθησι μαλακὸν κηρόν, τὸν ὁποῖον παραλαμβάνει παρὰ τοῦ ἰδίου Μοναχοῦ προσέχων, ἵνα προσαρμόσῃ αὐτὸν ἐφ΄ ἑκατέρων τῶν πτυχῶν τῆς θύρας τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου. Προσκαλεῖ εἶτα τὸν ἐκεῖ παριστάμενον μουσουλμάνον θυρωρὸν τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, ὅστις κατ’ ἀρχαῖον ἔθιμον σφραγίζει τετράκις ἐπὶ τοῦ κηροῦ καὶ τῆς ταινίας διὰ τῆς σφραγίδος αὐτοῦ, εἰς ἀνάμνησιν τῆς σφραγίσεως ὑπὸ τῆς κουστωδίας κατὰ τὸ Εὐαγγελικὸν ρητόν. «Οἱ δὲ πορευθέντες ἠσφαλίσαντο τὸν Τάφον, σφραγίσαντες τὸν λίθον μετὰ τῆς κουστωδίας» (Ματθ. κζ΄66). Ἤδη ἅπαντα τὰ μέρη τοῦ Ναοῦ εἰσὶ κατειλημμένα, καθὼς καὶ τὰ ἀπέναντι τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου τοῦ ἁγίου Τάφου θεωρεῖα, τὰ μὲν πρὸς τὰ δεξιὰ ὑπὸ τῶν ἀνωτέρων κυβερνητικῶν ὑπαλλήλων, τὰ δὲ πρὸς τὰ ἀριστερὰ ὑπὸ τῆς Ἑλληνικῆς ἀντιπροσωπείας καὶ ἄλλων ἐπισημοτήτων. Κατὰ τὴν 12ην τῆς ἡμέρας ὁ Πατριάρχης, ἢ ἐν ἀπουσίᾳ αὐτοῦ ὁ ἀντιπροσωπεύων αὐτὸν Ἐπίτροπος, πενθίμως κρουομένου τοῦ μεγάλου κώδωνος τοῦ Ναοῦ, καταβαίνει ἀπὸ τοῦ Πατριαρχείου μεθ’ ὅλου τοῦ κλήρου διὰ τῆς κλίμακος τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως καὶ εἰσέρχονται πάντες διὰ τῆς νοτίου πύλης  τοῦ Καθολικοῦ εἰς τὸ ἅγιον Βῆμα. Μετὰ βραχὺ χρονικὸν διάστημα ἔρχονται πρὸς τὸν ἡμέτερον Πατριάρχην καὶ ἀσπάζοναι  τὴν δεξιὰν αὐτοῦ ἐκ μὲν τῶν Ἀρμενίων τέσσαρες κληρικοί, ἀνὰ δύο δὲ ἐκ τῶν Κοπτῶν καὶ Συρίων, λαμβάνοντες, ὡς λέγομεν, καιρόν, ἵνα μετάσχωσι τῆς τελετῆς. Ἡ ἐθιμοτυπία αὕτη βασίζεται ἐπὶ ρητῶν διατάξεων τῶν παρ’ἡμῖν Σουλτανικῶν ὁρισμῶν, εἰς ἔνδειξιν τῶν πρωτείων ἡμῶν ἐν τῷ Πανιέρῳ Ναῷ κατὰ τὰ ὑπὸ τοῦ Ὀμὰρ Χαττὰπ καὶ τῶν διαδόχων αὐτοῦ χορηγηθέντα προνόμια τῷ Γένει τῶν Ὀρθοδόξων Ρωμαίων. Μετὰ τὴν ἀποχώρησιν τῶν προρρηθέντων Ἀρμενίων καὶ τῶν λοιπῶν ἑτεροδόξων κληρικῶν λαμβάνουσι καιρὸν οἱ μέλλοντες νὰ μετάσχωσι τῆς λιτανείας ἡμέτεροι ἱερεῖς καὶ διάκονοι καὶ ἐνδύονται πάντες λευκὰς στολὰς, συγχρόνως δὲ ἐνδύεται καὶ ὁ Πατριάρχης ἐν τῷ σκευοφυλακείῳ ἅπασαν τὴν ἀρχιερατικὴν αὐτοῦ στολήν. Ταυτοχρόνως ἡ λυχνία, ἧς γίνεται χρῆσις ἐν τῇ ἱερᾷ τελετῇ, μεταφέρεται ἐν παρατάξει ἀπὸ τοῦ κελλίου, ἐν ᾧ φυλάσσεται παρὰ τὴν ἁγίαν Ἀποκαθήλωσιν, ὑπὸ τοῦ ἡμετέρου Σκευοφύλακος τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, ἡγουμένου τοῦ Δραγουμάνου καὶ ἑνὸς Ἀρχιερέως, εἰς τὸ ἅγιον Κουβούκλιον διὰ τῆς συντομωτέρας ὁδοῦ, ἦτοι διὰ τοῦ μεταξὺ τῆς ἁγίας Ἀποκαθηλώσεως καὶ τοῦ ἁγίου Κουβουκλίου τόπου. Ἅμα τῇ ἐλεύσει αὐτῶν ὁ Δραγουμάνος ἀποσφραγίζει τὴν θύραν τοῦ Κουβουκλίου καὶ  εἰσέρχεται ἐντὸς ὁ ἡμέτερος Σκευοφύλαξ ὁ φέρων τὴν ἱερὰν λυχνίαν, ἥν τοποθετεῖ ἐπὶ τοῦ ἁγίου Τάφου. Εὐθὺς δὲ ὡς ἐξέλθῃ οὗτος,  κλείεται καὶ πάλιν ἡ θύρα τοῦ Κουβουκλίου, προσδενομένης ἐπὶ τῶν δύο αὐτῆς ῥόπτρων τῆς ταινίας, ἧς τὰ ἄκρα παραλαμβάνουσι τότε οἱ ἐκεῖ παριστάμενοι δύο Ἀρχιερεῖς, ἡμέτερος καὶ Ἀρμένιος, ἀντικαθιστῶντες τοὺς προειρημένους Ἀρχιμανδρίτας. Πρὸ  τούτων δὲ πάντων ἡ στρατιωτικὴ ἀρχὴ καταλαμβάνει θέσιν παρὰ τὴν εἴσοδον τοῦ ἁγίου Κουβουκλίου πρὸς τὸ βόρειον μέρος. Ἡ δὲ ἀστυνομία σχηματίζει ζώνην καὶ ἀνοίγει δίοδον ἀπὸ τοῦ ἁγίου Βήματος τοῦ Καθολικοῦ ἄχρι τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου καὶ πέριξ αὐτοῦ διὰ τὴν τελεσθησομένην λιτανείαν. Εἰς οὐδένα ἐπιτρέπεται  νὰ  εἰσέλθῃ εἰς τὸν διανοιγέντα χῶρον ἐκτὸς τῶν ἐπὶ τῆς τάξεως ἀξιωματικῶν, τῶν τεταγμένων κληρικῶν καὶ τῶν ἀξιωματούχων τῶν Πατριαρχείων. Οἱ ἀντιπρόσωποι τῶν Κοπτῶν καὶ τῶν Συρίων, οἱ ὁρισθέντες, ἵνα παραλάβωσι τὸ Ἅγιον Φῶς παρὰ τοῦ Πατριάρχου, μένουσιν ἔξω τῆς σχηματιζομένης ζώνης. Τῇ  12.30’ ἄρχεται ἡ λιτανεία ἐκ τοῦ Ἁγίου Βήματος τοῦ Καθολικοῦ ὡς ἀκολούθως: Προηγοῦνται τὰ ἐκκλησιαστικὰ λάβαρα (κοινῶς μπαϊράκια) φερόμενα κατὰ παλαιὰν συνήθειαν ὑπὸ τῶν ἀρχηγῶν ἀρχαίων Ὀρθοδόξων οἰκογενειῶν τῆς Ἱερουσαλήμ, ἕπονται δὲ οἱ χοροὶ τῶν ψαλτῶν, οἱ ἱερεῖς ἐνδεδυμένοι καὶ τέσσαρες διάκονοι, ὧν οἱ δύο κρατοῦσιν ἀνὰ ἕνα πυρσὸν ἀργυροῦν, οἱ δὲ ἕτεροι δύο διάκονοι ἀνὰ μίαν δεσμίδα ἐκ 33 κηρίων, τελευταῖος δὲ πάντων ἔρχεται ὁ Πατριάρχης κρατῶν τὴν ποιμαντορικὴν ράβδον. Τοῦ Πατριάρχου δ’ ἀπὸ τῆς ὡραίας Πύλης τοῦ Καθολικοῦ τὴν ἁγίαν εἴσοδον εὐλογήσαντος, ἐκκινεῖ ἡ παράταξις κατευθυνομένη πρὸς τὸ Κουβούκλιον τοῦ Παναγίου Τάφου, ὅτε αἴφνης ἐν τῷ μέσῳ τοῦ γενικοῦ θορύβου ἐν τῷ Ναῷ καὶ τῆς παμμιγοῦς βοῆς ἀκούεται ἡ γλυκεῖα καὶ πολυπόθητος μελωδία τῶν ἡμετέρων ψαλτῶν, ψαλλόντων τὸ γνωστὸν τροπάριον, «Τὴν Ἀνάστασίν Σου, Χριστὲ Σωτήρ, ἄγγελοι ὑμνοῦσιν ἐν οὐρανοῖς καὶ ἡμᾶς τοὺς ἐπὶ γῆς καταξίωσον ἐν καθαρᾷ καρδίᾳ Σὲ δοξάζειν». Ὁ ἱερὸς κλῆρος λιτανεύει τρὶς πέριξ τοῦ ἁγίου Κουβουκλίου, τῶν χορῶν ἐν τῇ τρίτῃ στροφῇ ψαλλόντων τὸ «Φῶς ἱλαρὸν» μελωδικῶς. Τῆς τρίτης στροφῆς συμπληρουμένης, ὁ μὲν κλῆρος μετὰ τῶν λαβάρων ἐπιστρέφει εἰς τὸ ἅγιον Βῆμα καὶ ἐκδύεται τὰς ἱερατικὰς στολάς, ὁ δὲ Πατριάρχης παραλαμβάνων τὸν ὑπὸ τῶν Ἀρμενίων τεταγμένον κληρικόν, ἵνα εἰσέλθῃ εἰς τὸ ἅγιον Κουβούκλιον, καὶ μετ’ αὐτοῦ βαίνων ἔρχεται ἐνώπιον τοῦ ἁγίου Κουβουκλίου. Στὰς δὲ ἀπέναντι τῆς θύρας αὐτοῦ ἐκδύεται τὴν μίτραν, τὰ ἐγκόλπια, τὸ μέγα  ὠμοφόριον, τὸν ἀρχιερατικὸν σάκκον καὶ τὸ ἐπιγονάτιον, βοηθούμενος ὑπὸ τῶν διακόνων, οἵτινες εἶτα περιδένουσιν ἐπὶ τῶν ἐπιμανίκων, ἅτινα φέρει ὁ Πατριάρχης, λευκὰ μανδήλια. Τότε ὁ ἡμέτερος  Δραγουμάνος ἀφαιρεῖ τὴν ταινίαν καὶ  ἀνοίγει τὴν θύραν τοῦ ἁγίου Κουβουκλίου. Ὁ  δὲ Πατριάρχης παραλαβών παρὰ τῶν  διακόνων τοὺς δυὸ πυρσοὺς καὶ τρεῖς δεσμίδας κηρίων εἰσέρχεται εἰς τὸ Κουβούκλιον, ἀκολουθούμενος ὑπὸ μόνου τοῦ Ἀρμενίου κληρικοῦ φέροντος καὶ  τούτου μόνον τὴν ἐσωτερικὴν ἱερατικὴν στολὴν καὶ κρατοῦντος δυὸ μεταλλίνους πυρσούς. Ἡ θύρα αὖθις τοῦ ἁγίου Κουβουκλίου κλείεται καὶ ὁ μὲν Πατριάρχης  εἰσέρχεται εἰς τὸν Τάφον αὐτόν, ὁ δὲ Ἀρμένιος μένει ἐν τῷ προθαλάμῳ αὐτοῦ. Ὁ Πατριάρχης, κλίνας τὰ γόνατα μετὰ  φόβου καὶ κατανύξεως, ἀναγινώσκει τὴν ἀκόλουθον εὐχήν: «Δέσποτα Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἡ ἀρχίφωτος σοφία τοῦ ἀνάρχου Πατρός. Ὁ  φῶς οἰκῶν  ἀπρόσιτον, ὁ εἰπὼν ἐκ σκότους φῶς λάμψαι, ὁ εἰπὼν γενηθήτω φῶς καὶ ἐγένετο φῶς, Κύριε, ὁ τοῦ φωτὸς χορηγός, ὁ ἐξαγαγὼν ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ σκότους τῆς πλάνης καὶ εἰσαγαγὼν εἰς τὸ θαυμαστὸν φῶς τῆς σῆς ἐπιγνώσεως, ὁ τὴν γῆν μὲν πᾶσαν διὰ τῆς ἐν αὐτῇ ἐνσάρκου παρουσίας σου, τὰ καταχθόνια δὲ διὰ τῆς εἰς Ἀδὴν καταβάσεώς σου φωτὸς πληρώσας καὶ χαρᾶς, μετὰ δὲ ταῦτα διὰ τῶν ἁγίων σου ἀποστόλων φῶς καταγγείλας πᾶσι τοῖς ἔθνεσιν. Εὐχαριστοῦμεν Σοι, ὅτι διὰ τῆς εὐσεβοῦς πίστεως μετήγαγες ἡμᾶς ἀπὸ σκότους εἰς φῶς καὶ γεγόναμεν υἱοὶ διὰ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος, θεασάμενοι τὴν δόξαν σου πλήρη οὖσαν χάριτος  καὶ ἀληθείας. Ἀλλ’ ὦ φωτοπάροχε Κύριε. Ὁ τὸ μέγα φῶς ὤν, ὁ εἰπών, ὁ λαὸς ὁ καθήμενος ἐν σκότει. Δέσποτα Κύριε, τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν, ὃ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τὸν κόσμον τὸ μόνον φῶς τοῦ κόσμου καὶ φῶς τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων, οὗ ἀπὸ τῆς δόξης ἐπληρώθη τὰ σύμπαντα, ὅτι φῶς εἰς τὸν κόσμον ἐλήλυθας διὰ τῆς ἐνσάρκου σου οἰκονομίας, εἰ καὶ οἱ ἄνθρωποι  ἠγάπησαν μᾶλλον τὸ σκότος ἢ τὸ φῶς. Σὺ Κύριε φωτοδότα, ἐπάκουσον ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν καὶ ἀναξίων δούλων σου τῶν τῇ ὥρᾳ ταύτῃ παρισταμένων τῷ παναγίῳ σου καὶ φωτοφόρω τούτῳ τάφῳ καὶ πρόσδεξαι ἡμᾶς τιμῶντας τὰ ἄχραντα πάθη σου, τὴν παναγίαν σου σταύρωσιν, τὸν ἑκούσιον θάνατον καὶ τὴν  ἐν τῷ πανσεβάστῳ τούτῳ  μνήματι τοῦ τεθεωμένου σου σώματος κατάθεσιν καὶ ταφὴν καὶ τριήμερον ἐξανάστασιν, ἣν χαρμονικῶς  ἤδη  ἀρξάμενοι ἐορτάζειν μνείαν ποιούμεθα καὶ τῆς ἐν  Ἅδου καθόδου σου, δι’ ἧς τὰς ἐκεῖσε τῶν δικαίων κατεχομένας ψυχὰς δεσποτικῶς ἠλευθέρωσας τῇ ἀστραπῇ τῆς σῆς θεότητος, φωτὸς πληρώσας τὰ καταχθόνια. Ὅθεν δὴ ἀγαλλομένῃ καρδίᾳ καὶ χαρᾷ πνευματικῇ κατὰ τοῦτο τὸ ὑπερευλογημένον Σάββατον τὰ ἐν γῇ θεοπρεπῶς τελεσθέντα σοὶ σωτηριωδέστατα μυστήριά σου ἑορτάζοντες καὶ σοὶ τὸ ὄντως ἱλαρὸν καὶ ἐφετὸν φῶς ἐν τοῖς καταχθονίοις θεϊκῶς ἐπιλάμψαν, ἐκ τάφου δὲ θεοπρεπῶς ἀναλάμψαν ἀναμιμνησκόμενοι, φωτοφάνειαν ποιούμεθα σοῦ τὴν πρὸς ἡμᾶς συμπαθῶς γενομένην θεοφάνειαν εἰκονίζοντες. Ἐπειδὴ γὰρ τῇ σωτηρίῳ καὶ φωταυγεῖ νυκτὶ πάντα πεπλήρωται φωτός, οὐρανὸς τὲ καὶ γῆ καὶ τὰ καταχθόνια, διὰ τὸ ὑπερφυὲς μυστήριον τῆς ἐν Ἅδου καθόδου σου καὶ τῆς ἐκ Τάφου σου τριημέρου ἀναστάσεως. Διὰ τοῦτο ἐκ τοῦ ἐπὶ τοῦτον τὸν φωτοφόρον σου Τάφον ἐνδελεχῶς καὶ ἀειφώτως ἐκκαιομένου φωτὸς εὐλαβῶς λαμβάνοντες διαδιδόαμεν τοῖς πιστεύουσιν εἰς σὲ τὸ ἀληθινὸν φῶς καὶ παρακαλοῦμεν καὶ δεόμεθά σου, Πανάγιε Δέσποτα, ὅπως ἀναδείξῃς αὐτὸ ἁγιασμοῦ δῶρον καὶ πάσης θεϊκῆς σου χάριτος πεπληρωμένον διὰ τῆς χάριτος τοῦ Παναγίου καὶ φωτοφόρου Τάφου σου καὶ τοὺς ἁπτομένους εὐλαβῶς αὐτοῦ εὐλογήσῃς καὶ ἁγιάσῃς, τοῦ σκότους τῶν παθῶν ἐλευθερῶν καὶ τῶν φωτεινοτάτων σου σκηνῶν καταξιώσῃς, ὅπου φῶς τὸ ἀνέσπερον τῆς σῆς θεότητος λάμπει. Χάρισαι αὐτοῖς, Κύριε, ὑγίειαν καὶ εὐζωΐαν καὶ τοὺς οἴκους αὐτῶν παντὸς ἀγαθοῦ πλήρωσον. Ναί, Δέσποτα φωτοπάροχε, ἐπάκουσόν μου τοῦ ἁμαρτωλοῦ ἐν τῇ ὥρᾳ ταύτῃ καὶ δὸς ἡμῖν τε καὶ αὐτοῖς περιπατεῖν ἐν τῷ φωτί σου καὶ ἐν αὐτῷ μένειν, ἕως τὸ φῶς τῆς προσκαίρου ζωῆς ἔχωμεν. Δὸς ἡμῖν, Κύριε, ἵνα τὸ φῶς  τῆς προσκαίρου ζωῆς ταύτης ἔχωμεν. Δὸς ἡμῖν, Κύριε, ἵνα τὸ φῶς τῶν καλῶν ἔργων ἡμῶν λάμπῃ ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων καὶ δοξάζωσι Σε σὺν τῷ ἀνάρχῳ σου Πατρὶ καὶ τῷ Παναγίῳ Πνεύματι. Εἰς φῶς γὰρ ἐθνῶν ἡμᾶς τέθεικας, ἵνα αὐτοῖς τῇ σκοτίᾳ περιπατοῦσι φαίνωμεν. Ἀλλ’ ἡμεῖς ἠγαπήσαμεν τὸ σκότος μᾶλλον ἢ τὸ φῶς φαῦλα  πράσσοντες. Πᾶς γὰρ ὁ φαῦλα πράσσων μισεῖ τὸ φῶς κατὰ τὸν ἀψευδῆ λόγον σου. Διὰ τοῦτο ὀσημέραι προσκόπτομεν ἁμαρτάνοντες, ἐπειδὴ περιπατοῦμεν ἐν τῇ σκοτίᾳ. Ἀλλ’ ἀξίωσον ἡμᾶς τὸ ὑπόλοιπόν τῆς ζωῆς ἡμῶν βιοτεῦσαι πεφωτισμένους τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς διανοίας ἡμῶν. Δὸς ἡμῖν, ἵνα ὡς τέκνα φωτὸς περιπατήσωμεν ἐν τῷ φωτὶ τῶν ἐντολῶν σου. Τὸ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος φωτεινὸν ἔνδυμα, ὅπερ διὰ τῶν ἔργων ἠμαυρώσαμεν, λεύκανον ὡς τὸ φῶς, ὁ ἀναβαλλόμενος τὸ φῶς ὥσπερ ἱμάτιον. Δὸς ἡμῖν ἐνδύσασθαι τὰ ὅπλα τοῦ φωτός, ἵνα δι’ αὐτῶν τὸν ἄρχοντα τοῦ σκότους τροπούμεθα, ὃς μετασχηματίζεται εἰς ἄγγελον φωτός. Ναὶ, Κύριε, καὶ ὡς ἐν ταύτῃ τῇ ἡμέρᾳ τοῖς ἐν σκότει καὶ σκιᾷ θανάτου καθημένοις φῶς ἔλαμψας, οὕτω σήμερον λάμψον ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν τὸ σὸν ἀκήρατον φῶς, ἵνα διὰ τούτου φωτιζόμενοι καὶ θερμαινόμενοι ἐν τῇ πίστει δοξάζομεν σέ, τὸ μόνον ἐκ μόνου τοῦ ἀρχιφώτου φωτὸς ἱλαρὸν φῶς εἰς τοὺς ἀτελευτήτους αἰώνας. Ἀμήν». Καθ’ ἥν ὥραν ὁ Πατριάρχης ἀναγινώσκει τὴν εὐχὴν ταύτην, σιγή βαθεῖα διαδέχεται τοὺς πρὸ μικροῦ τάς ἀχανεῖς τοῦ Ναοῦ διαστάσεις δονοῦντας ἀλαλαγμοὺς. Ἀγωνία ἄρρητος καταλαμβάνει ἀπὸ περάτων ἕως περάτων τὰ πλήθη καὶ διὰ μιᾶς ἀπονεκροῦται ὁ βαθυκύμων καὶ πολυπάταγος ἐκεῖνος χείμαρρος. Ἅπαντες ἐν ἐκείνῃ τῇ στιγμῇ τὴν διάνοιαν ἔχοντες πρὸς τὸν Ὕψιστον καὶ περιμένοντες τὸ ἔλεος, δέονται αὐτοῦ, ἵνα ἔλθῃ ἐπ’ αὐτοὺς ἡ θεία χάρις τοῦ παναγίου Φωτός. Μετὰ τὸ τέλος τῆς εὐχῆς ὁ Πατριάρχης μετὰ πάσης εὐλαβείας ἀσπάζεται τὸν ἅγιον Τάφον καὶ λαμβάνει τὸ Ἅγιον Φῶς, ὅπερ ἐξερχόμενος ἐξ αὐτοῦ εἰς τὸν προθάλαμον αὐτοῦ μεταδίδει πρῶτον εἰς τὸν Ἀρμένιον κληρικὸν τὸν ἐκεῖ ἱστάμενον, συγχρόνως δὲ ὁ μὲν Πατριάρχης διὰ τῆς βορείου ὀπῆς τοῦ Κουβουκλίου, ὁ δὲ Ἀρμένιος διὰ τῆς νοτίου τοιαύτης παραδίδουσι τοὺς πυρσοὺς ἀνημμένους πλέον εἰς τοὺς ἐπὶ τούτῳ πρότερον τεταγμένους καὶ ἔξωθεν τῶν ὀπῶν ἀναμένοντας ἱερεῖς καὶ λαϊκοὺς αὐτῶν. Τὴν ἐμφάνισιν τοῦ Ἁγίου Φωτὸς χαιρετῶσιν οἱ ἦχοι τῶν βαρυγδούπων κωδώνων τοῦ Ναοῦ καὶ τῶν σημάντρων καὶ τυμπάνων αὐτοῦ. Ἀκούεται βοὴ συμμιγής, ἰαχὴ οὐρανομήκης καὶ θεσπεσία, συγκινοῦσα τοὺς πάντας μέχρι δακρύων. Αἰσθάνεται τις χαρὰν τε καὶ ἀγαλλίασιν. Ὦ πόσον ζωηρὰ καὶ ἀξιοθέατος εἶναι ἡ στιγμὴ ἐκείνη εἰς τοὺς θεατάς! Ἐπὶ τῶν προσώπων ἁπάντων ζωγραφίζεται ἀνέκφραστος ἀγαλλίασις καὶ δάκρυα χαρᾶς καταβρέχουσι τὰς παρειὰς αὐτῶν ἀναλογιζομένων, ὅτι ὄντως εἰσὶ θεαταὶ σεβασμίας καὶ ἱερᾶς τελετῆς, ἣν ἐκ νεαρᾶς ἡλικίας ἐπόθουν νὰ ἴδωσιν. Ἡ θέα τῆς μυστηριώδους ταύτης ἀλλοιώσεως τοσούτων καρδιῶν εἶναι ἀδύνατον νὰ μὴ συγκινήσῃ καὶ τὸν ψυχρότερον τῶν θεατῶν. Ὁ ἐκ τῆς βορείου ὀπῆς τοῦ Κουβουκλίου πρεσβύτερος τῆς Ἱερουσαλὴμ λαβὼν τὸ Ἅγιον Φῶς παρὰ τοῦ Πατριάρχου ἐντὸς ἀργυροῦ πυρσοῦ μεταφέρει αὐτὸ δρομαίως εἰς τὸ ἅγιον Βῆμα  ἐκ τῆς βορείου πύλης τοῦ Καθολικοῦ καὶ παραδίδει εἰς τὸν Σκευοφύλακα τοῦ Ναοῦ, ἱστάμενον εἰς τὴν ἐν τῷ δεξιῷ μέρει παραπρόθεσιν, ὅστις μεταδίδει αὐτὸ τοῖς ἐν τῷ ἁγίῳ Βήματι παρισταμένοις. Ἐν ἀκαρεῖ τὸ Ἅγιον Φῶς διαδίδεται εἰς ἅπαντα τοῦ Ναοῦ τὰ μέρη, εἰς τὰ ἄνω καὶ κάτω καὶ εἰς τὰς ἀπωτάτας αὐτοῦ γωνίας. Ὁ δὲ πρὸ τινος χρόνου οὐδὲ ἕν φῶς ἔχων Ναὸς μεταβάλλεται εἰς θάλασσαν φωτὸς φωτιζόμενος διὰ μιᾶς ὑπὸ 30.000 περίπου φώτων. Ἀνοίγεται δ’ εἶτα ἡ θύρα τοῦ ἁγίου Κουβουκλίου ὑπὸ τοῦ ρηθέντος ἡμετέρου Ἀρχιερέως, ὅταν ὁ Πατριάρχης ἔσωθεν κρούσῃ αὐτήν. Εὐθὺς δὲ εἰσέρχονται εἰς τὸ Κουβούκλιον εἷς Κόπτης καὶ εἷς Σύριος ἐκ τῶν λαβόντων πρότερον καιρὸν καὶ λαμβάνουσι τὸ Ἅγιον Φῶς παρὰ τοῦ Πατριάρχου. Τοῦ θορύβου μικρὸν κοπάσαντος, ὁ Πατριάρχης ἐξέρχεται πρῶτος ἐκ τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου κρατῶν τρεῖς δεσμίδας κηρίων, ὧν τὴν μίαν παραδίδει εἰς τὸν παρὰ τὴν θύραν τοῦ Κουβουκλίου ἱστάμενον Διοικητὴν τῆς Πόλεως καὶ ὑποβασταζόμενος ὑπὸ τῶν κυβερνητικῶν ὑπαλλήλων καὶ τοῦ Δραγουμάνου διασχίζει ταχέως τὸ ἐν τῷ Καθολικῷ συνωστιζόμενον πλῆθος καὶ φθάνει εἰς τὸ ἅγιον Βῆμα, ἔνθα μεταδίδει τὸ Ἅγιον Φῶς. Μετὰ τὴν ἔξοδον τοῦ Πατριάρχου ἐκ τοῦ ἁγίου Κουβουκλίου, ἐξέρχονται αὐτοῦ ὁ Ἀρμένιος κληρικός, ὁ Κόπτης καὶ ὁ Σύριος καὶ μεταδίδουσι τὸ φῶς εἰς τοὺς ὁμοεθνεῖς αὐτῶν, εἰσέρχονται δὲ οἱ κανδηλάπται τῶν τριῶν ἐθνῶν καὶ ἀνάπτουσι τὰς κανδήλας αὐτῶν ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τοῦ ἁγίου Τάφου. Ταυτοχρόνως αἴρεται καὶ ἡ ἐπὶ τοῦ Παναγίου Τάφου ἀνημμένη ἱερὰ λυχνία ὑπὸ τοῦ ἡμετέρου Ἀρχιερέως καὶ μετακομίζεται κατ’ εὐθείαν ἀπὸ τοῦ ἁγίου Κουβουκλίου εἰς τὸ ἅγιον Βῆμα τοῦ ἡμετέρου Καθολικοῦ. Ἀφίεται δ’ ἐλεύθερον τὸ ἅγιον Κουβούκλιον τοῖς Ἀρμενίοις, Κόπταις καὶ Συρίοις διὰ τὴν λιτανείαν αὐτῶν, ἥν πάντες ὁμοῦ ποιοῦσι περὶ τὸν Τάφον τοῦ Κυρίου, μεγαλύνοντες καὶ αὐτοὶ τὸν νικητὴν τοῦ θανάτου. Εὐθὺς μετὰ τὴν τελετὴν ὁ Πατριάρχης ἀπέρχεται εἰς τὰ ἴδια μετὰ τῆς συνήθους παρατάξεως. Τὴν τελετὴν τοῦ Ἁγίου Φωτὸς ἐπισφραγίζει ἀκολούθως ἡ τέλεσις τῆς Θείας Λειτουργίας τοῦ Μ. Σαββάτου ἐν τῷ Καθολικῷ τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως. Τὰ δὲ πλήθη τῶν προσκυνητῶν αὐθωρεὶ ἐξέρχονται τοῦ Ναοῦ καὶ διασκορπίζονται κρατοῦντα εἰς χεῖρας ἀνημμένα κηρία. Οἱ ἀπεσταλμένοι ἐκ τῶν περιχώρων τῆς Ἱερουσαλὴμ παραλαβόντες ἐν φανοῖς τὸ Ἅγιον Φῶς μετακομίζουσιν αὐτὸ ἐν σπουδῇ εἰς τὰς πόλεις καὶ κώμας καὶ τὰ Μοναστήρια, ὅπου οἱ κάτοικοι ὑπαντῶσιν αὐτoὺς μετ’ εὐφημιῶν καὶ ἀλαλαγμῶν. Ἀπὸ τῆς στιγμῆς ταύτης ἅπαντα τὰ τέως ἐσβεσμένα φῶτα τῶν ἐν τὲ Ἱερουσαλὴμ καὶ τοῖς περιχώροις Ἐκκλησιῶν ἀνάπτονται. Ἀναμφιβόλως ἡ τελετὴ αὕτη τοῦ Ἁγίου Φωτὸς ἐνέπνευσεν εἰς τὸν κορυφαῖον τῶν ὑμνῳδῶν τῆς ἡμετέρας Ἐκκλησίας Ἰωάννην τὸν Δαμασκηνὸν τὸ κατὰ τὴν λαμπρὰν καὶ ἔνδοξον τοῦ Σωτῆρος Ἀνάστασιν ψαλλόμενον τροπάριον τοῦ κανόνος τοῦ Πάσχα: «Νῦν πάντα πεπλήρωται φωτός, οὐρανὸς τὲ καὶ γῆ τὰ καταχθόνια…». Τοιαύτη τυγχάνει ἡ διὰ τὴν ἀρχαιότητα αὐτῆς αἰδέσιμος καὶ ὑψηλὴ τελετὴ τοῦ Ἁγίου Φωτός, ἥτις ἐν τῇ ἱστορίᾳ τοῦ θρησκευτικοῦ βίου τῶν Ὀρθοδόξων λαῶν τῆς Ἀνατολῆς κατέχει θέσιν σπουδαιοτάτην.

Eἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως οἱ πιστοὶ εἰσέρχονται σήμερον ἀπὸ μίαν καὶ μοναδικὴν πύλην, ἡ ὁποία καλεῖται καὶ ἁγία Πόρτα. Αἱ διαστάσεις της εἶναι σχετικῶς μεγάλαι, καθὼς τὸ ὕψος της ὑπερβαίνει τὰ πέντε μέτρα καὶ τὸ πλάτος της τὰ τρία. Τὰ δύο θυραῖα φύλλα εἶναι κατεσκευασμένα ἀπὸ ξύλον κυπαρισσιοῦ καὶ καρυδιᾶς, καὶ ὑποστηρίζονται ἐσωτερικῶς μὲ σιδερένιας πλάκας. Ἐπάνω εἰς τὰ δύο ἀρχαῖα ρόπτρα της εἶναι χαραγμέναι ἀραβικαὶ ἐπιγραφαὶ. Εἰς τὸ δεξιὸν ρόπτρον σημειώνεται: «Ἀπόλαυσε τὸν πόθον σου, προσκυνητά. Εἴσελθε εἰς τὴν χαράν τοῦ Κυρίου, εἰς τὸν πολύφωτον οὐρανόν… μήτηρ τῶν Ἐκκλησιῶν». Εἰς τὸ ἀριστερὸν ἀναγράφεται: «Εἰσέλθετε, ὦ ξένοι, εἰς τὰς αὐλὰς τοῦ Κυρίου, εἰς τὸν τάφον τῆς ζωῆς, ὅπου κατοικεῖ ἡ χάρις καὶ ἐπιπολάζει τὸ εὐλογημένον φῶς». Μετὰ τὴν εἴσοδον αὐτὴν καὶ πρὸς τὴν ἀνατολικὴν κατεύθυνσιν ὑπάρχει ἄλλη μία, πανομοιότυπη, ἡ ὁποία ἐκλείσθη τὸ 1187. Αἱ δύο αὐταὶ εἴσοδοι ἀποτελοῦν τὸ σύμπλεγμα τῶν πυλῶν τοῦ Ναοῦ καὶ πλαισιώνονται ἀπὸ ἕνδεκα κίονας λευκοῦ καὶ πρασινωποῦ μαρμάρου, οἱ ὁποῖοι ἀπολήγουν εἰς κορινθιακοῦ τύπου κιονόκρανα. Εἰς τὸ ἡμικυκλικὸν τύμπανον, ἐπάνω ἀπὸ τὴν ἁγίαν Πόρτα, ὑπῆρχαν ἄλλοτε ἀνάγλυφαι παραστάσεις μὲ τὴν Ἔγερσιν τοῦ Λαζάρου, τὴν Βαϊοφόρον, τὸν ἱερὸν Νιπτήρα καὶ τὸν Μυστικὸν Δεῖπνον, αἱ ὁποῖαι σήμερον φυλάσσονται εἰς τὸ Μουσεῖον Ροκφέλερ τῆς Ἱερουσαλήμ. Εἰς τὸ ἀντίστοιχον τύμπανον τῆς κλειστῆς πλέον εἰσόδου ἦσαν τοποθετημένα ἐμβλήματα, κάτω ἀπὸ τὰ ὁποῖα ὑπῆρχε ἄλλοτε ἡ χρυσεπένδυτος εἰκὼν τῆς Θεοτόκου, γνωστὴ καὶ ἀπὸ τὸν βίον τῆς ὁσίας Μαρίας τῆς Αἰγυπτίας, ἡ ὁποία ἐσώζετο μέχρι τὸ 1801.          Πρὶν εἰσέλθῃ τὶς εἰς τὸν Ναόν, ἐξ ἀριστερῶν παρατηρεῖ τὸν μεσαῖον κίονα μὲ τὴν μεγάλην σχισμὴν εἰς τὸ κάτω μέρος. Συμφώνως πρὸς τὴν παράδοσιν, τὸ 1580, ὅταν ὁ Μουρὰτ Γ’ παρεχώρησε μὲ δωροδοκίαν εἰς τοὺς Ἀρμενίους τὸ δικαίωμα τῆς τελετῆς τοῦ ἁγίου Φωτός, οἱ Ὀρθόδοξοι συνεκεντρώθησαν εἰς τὴν ἁγίαν Αὐλήν, ὅπου καὶ ἀνέμενον τὴν ἔκβασιν τῶν γεγονότων. Παρὰ τὰς ἀπέλπιδας προσπαθείας τοῦ Ἀρμενίου Πατριάρχου, τὸ ἅγιον Φῶς δὲν ἔλαμψεν εἰς τὸ ἱερὸν Κουβούκλιον ἢ εἰς ἄλλον σημεῖον ἐντὸς τοῦ Ναοῦ. Ἀντιθέτως, ἡ μαρμάρινος κολόνα ἐσχίσθη καὶ ἀπὸ τὸ σημεῖον ἐκεῖνο ἔλαβαν οἱ Ὀρθόδοξοι τὸ ἅγιον Φῶς. Ὁ ἐμίρης Τοῦνομ, αὐτόπτης μάρτυς τοῦ θαύματος, ἐντυπωσιάσθη καὶ ἀνεφώνησε: “μεγάλη ἡ πίστις τῶν Ἑλλήνων”, φράσις ἡ ὁποία τοῦ ἐστοίχισεν τὴν ζωήν. Ὅταν ὁ σουλτάνος ἐπληροφορήθη τὸ θαῦμα, ἐξέδωσεν φιρμάνιον καὶ ἀνεγνώρισε τὸ ἀποκλειστικὸν δικαίωμα διὰ τὴν λήψιν τοῦ ἁγίου Φωτὸς εἰς τὸν Ἑλληνορθόδοξον Πατριάρχην. Οἱ Ἀρμένιοι, βεβαίως, διασώζουν ἰδικὴν τους ἐκδοχὴν διὰ τὴν μεγάλην σχισμὴν τοῦ κίονος, συμφώνως πρὸς τὴν ὁποίαν πτωχοὶ προσκυνηταὶ, οἱ ὁποῖοι δὲν εἶχον χρήματα νὰ πληρώσουν τὸ ἐπιβεβλημένον «δόσιμον», ἔμεινον ἔξωθεν τοῦ Ναοῦ. Ἡ Θεία Πρόνοια ὅμως ἐμερίμνησε καὶ δι’ αὐτούς, καθὼς τὸ ἅγιον Φῶς ἐνεφανίσθη καὶ εἰς αὐτοὺς μέσα ἀπὸ τὴν σχισμὴν τοῦ κίονος.          Κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς νυκτός, ἡ ἁγία Πόρτα παραμένει κλειστὴ καὶ τὰς κλείδας κρατοῦν μὲ κληρονομικὸν δικαίωμα θυρωροὶ Μουσουλμάνοι ἀπὸ συγκεκριμένην οἰκογένειαν. Κάθε φορὰ ὅπου τὶς Ὁμολογία θέλει νὰ ἀνοίξῃ τὴν πύλην διὰ τελετουργικοὺς ἢ διὰ ἂλλους λόγους, εἰδοποιεῖ τὸν θυρωρόν. Ἐκεῖνος ἀνοίγει τὴν θύραν καὶ τὴν φυλάσσει μέχρι τὸ πέρας τῶν τελετῶν, ὁπότε τὴν κλείνει καὶ ἀποχωρεῖ. Διὰ τὸ ἐπίσημον ὅμως ἄνοιγμα καὶ κλείσιμον τῆς πύλης τοῦ Ναοῦ ἔχει διαμορφωθεῖ ἰδιαίτερον τελετουργικόν, εἰς τὸ ὁποῖον ἀπαραίτητη εἶναι καὶ ἡ παρουσία τοῦ Ἕλληνος πορτάρου.

Τὸ πρῶτον προσκύνημα τό ὁποῖον συναντοῦν οἱ προσκυνηταὶ εἰσερχόμενοι εἰς τόν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως, εἶναι ἡ ἁγία Ἀποκαθήλωσις, ἡ ὁποία εὑρίσκεται ἔναντι τῆς πύλης τοῦ Ναοῦ. Ἡ σημερινή της μορφὴ ἀποτελεῖ νεωτέραν κατασκευὴν καὶ ὀφείλεται εἰς τὰς ἀνακαινιστικὰς ἐργασίας τοῦ 1810. Τὸ ἱερὸν αὐτὸ προσκύνημα ἀποτελεῖται ἀπὸ φυσικὸν βράχον, ὁ ὁποῖος ταυτίζεται μὲ τὸν καθηγιασμένον λίθον τοῦ Μυρισμοῦ. Κατὰ τὴν παράδοσιν, τμῆμα τοῦ ἀρχικοῦ βράχου μετεφέρθη εἰς τὴν Ἔφεσον καὶ ἀπὸ ἐκεῖ εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν καὶ ὁ αὐτοκράτωρ Μανουὴλ Α' ὁ Κομνηνὸς τὸ ἐναπέθεσεν ἀρχικῶς εἰς τὸ ἱερὸν παλάτιον καὶ εἰς τὴν συνέχειαν εἰς τὴν Μονὴν τοῦ Παντοκράτορος, πλησίον τοῦ ταφικοῦ του μνημείου.          Τὸ ἱερὸν προσκύνημα εἶναι σήμερον κεκαλυμμένον ἀπὸ λευκοπόρφυρον μάρμαρον, τὸ ὁποῖον χρησιμεύει ὄχι μόνον διὰ διακόσμησιν, ἀλλὰ καὶ διὰ προφύλαξιν ἀπὸ τὴν συνήθειαν τῶν προσκυνητῶν νὰ ἀποσποῦν τεμάχιά του διὰ φυλακτὰ καὶ ἐνθύμια. Τὸ ἱερὸν αὐτὸ μάρμαρον, τραπεζιοειδοῦς σχήματος, ἔχει μῆκος πέντε μέτρα καὶ ἑβδομήκοντα ἑκατοστά καὶ ἐξέχει ἀπὸ τὸ ἔδαφος τριάκοντα ἑκατοστά. Τὸ παλαιότερον ἀντίστοιχον μάρμαρον κατεστράφη, ὅταν κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς πυρκαγιᾶς τοῦ 1810, εἷς κιονίσκος κατέπεσε καὶ τὸ συνέτριψε.          Ἡ ἁγία Ἀποκαθήλωσις συνδέεται μὲ τὴν γνωστὴν εὐαγγελικὴν διήγησιν, συμφώνως πρὸς τὴν ὁποίαν ὁ Ἰωσὴφ καὶ ὁ Νικόδημος, μὲ ἄδειαν τοῦ Ποντίου Πιλάτου, ἀποκαθήλωσαν τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ ἀπὸ τὸν Σταυρόν, τὸ ἤλειψαν μὲ ἀρώματα καὶ τὸ ἐναπέθεσαν εἰς «καινὸν μνημεῖον» (Ματθ. κη’, 57-61. Μάρκ. ιε’, 42-47. Λουκ. κγ’, 50-55. Ἰω. ιθ’, 38-42). Τὴν σύνδεσιν αὐτὴν ὑπενθυμίζει καὶ ἡ ἐπιγραφὴ, ἡ ὁποία διατρέχει ἐξωτερικῶς τὰς τέσσαρας πλευρὰς τοῦ μνημείου: Ο ΕΥΣΧΗΜΩΝ ΙΩΣΗΦ ΑΠΟ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ ΚΑΘΕΛΩΝ ΤΟ ΑΧΡΑΝΤΟΝ ΣΟΥ ΣΩΜΑ ΣΙΝΔΟΝΙ ΚΑΘΑΡΑ ΕΙΛΗΣΑΣ ΚΑΙ ΑΡΩΜΑΣΙΝ ΕΝ ΜΝΗΜΑΤΙ ΚΑΙΝῼ ΚΗΔΕΥΣΑΣ ΑΠΕΘΕΤΟ.          Πρὸς τὴν βόρειον πλευράν του καὶ ἐπάνω εἰς τὸν τοῖχον ὁ ὁποῖος συμπίπτει μὲ τὴν νότιαν πλευρὰν τοῦ Καθολικοῦ, ὑπῆρχαν ἄλλοτε εἰκόνες μὲ τὴν παράστασιν τῆς Ἀποκαθηλώσεως. Ἀπὸ τὸ 1993 ὃμως μὲ τὴν μέριμναν τοῦ Ἑλληνορθοδόξου Πατριαρχείου, ἡ πλευρὰ αὐτὴ ἒχει ἐξωραϊσθεῖ μὲ ψηφιδωτὴν σύνθεσιν, ἡ ὁποία ἀπεικονίζει τὴν Ἀποκαθήλωσιν, τὸν Ἐπιτάφιον Μυρισμὸν καὶ τὸν Ἐνταφιασμόν τοῦ Χριστοῦ. Τὴν σχετικὴν εὐαγγελικὴν περικοπὴν μὲ τὴν διήγησιν τῆς Ἀποκαθηλώσεως ὑπενθυμίζει μαρμάρινος πλὰξ εἰς τὸν ἀνατολικὸν τοῖχον, ἡ ὁποία φιλοξενεῖ τὸ ἀντίστοιχον κείμενον.          Εἰς τὸ προσκύνημα αὐτὸ ἔχουν δικαιώματα καὶ αἱ τρεῖς Κοινότηται, τῶν Ὀρθοδόξων, τῶν Λατίνων καὶ τῶν Ἀρμενίων. Τὰ ἕξ μανουάλια, ἀνὰ τρία εὑρίσκονται ἑκατέρωθεν τοῦ μαρμάρου τῆς Ἀποκαθηλώσεως καὶ ἀνήκουν ἀνὰ δύο εἰς τὰς τρεῖς Κοινότητας, ἐνῶ παλαιότερον εἰς τὴν ἰδὶαν θέσιν ὑπῆρχον καὶ ἄλλα ἕξ μεγαλύτερα εἰς μέγεθος μὲ αντίστοιχον κατανομήν, δύο μεγάλα καὶ δύο μικρὰ ἀνὰ κοινότητα. Τέλος, ἀπὸ τὰς ὀκτὼ κανδῆλας, αἱ ὁποῖαι κρέμονται ἐπάνω ἀπὸ τὸ ἱερὸν προσκύνημα, αἱ τέσσαρες ἀνήκουν εἰς τοὺς Ὀρθοδόξους, αἱ δύο εἰς τοὺς Ἀρμενίους καὶ ἀπὸ μία εἰς τοὺς Λατίνους καὶ εἰς τοὺς Κόπτας.         Δυτικῶς τῆς ἁγίας Ἀποκαθηλώσεως καὶ πρὸς τὴν κατεύθυνσιν τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου, ὑπάρχει μαρμάρινον κιβώριον, τὸ ὁποῖον ἀνήκει εἰς τοὺς Ἀρμενίους. Ὁ χῶρος αὐτὸς συνδέεται μὲ τὸν μαρτυρικὸν θάνατον τοῦ Θεανθρώπου καὶ πιστεύεται ὅτι ἐκεῖ ἦτο ἡ θέσις, εἰς τὴν ὁποίαν ἵσταντο αἱ ἅγιαι γυναῖκες καὶ ὁ Ἰωάννης κατὰ τὴν Σταύρωσιν. Πράγματι, εἰς τὸ κατὰ Λουκᾶν Εὐαγγέλιον (κγ’, 49) ἀναφέρεται ὅτι ἐκεῖ “εἱστήκεσαν πάντες οἱ γνωστοὶ αὐτοῦ ἀπὸ μακρόθεν καὶ γυναῖκες αἱ συνακολουθοῦσαι αὐτῷ ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας, ὁρῶσαι ταῦτα”. Εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως “Καθολικὸν” ὀνομάζεται ὁ ἱερὸς χῶρος, ὁ ὁποῖος εὑρίσκεται ἀκριβῶς ἔναντι καὶ ἀνατολικῶς τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου καὶ ἀνήκει εἰς τὴν δικαιοδοσίαν τῶν Ὀρθοδόξων. Τὸ Καθολικὸν καταλαμβάνει, ὡς ναὸς ἐν ναῷ, τὸ μεσαῖον κλίτος τοῦ ὅλου συγκροτήματος τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως. Πρόκειται διὰ μίαν στενόμακρον μεγάλων διαστάσεων αἴθουσαν, ἡ ὁποία στεγάζεται μὲ ἕναν ἐπιβλητικὸν τροῦλλον ὕψους εἴκοσι ἐννέα μέτρων, στηριγμένον εἰς τέσσαρας πεσσοὺς μὲ κορινθιακοῦ τύπου κιονόκρανα. Αἱ ἁψίδαι, οἱ θόλοι καὶ ὁ τροῦλλος εἶναι ἀρχαιότεραι κατασκευαὶ, ἐνῶ αἱ πλάγιαι πλευραί, ἡ κόγχη τοῦ ἱεροῦ Βήματος, καθὼς καὶ τὸ μαρμάρινον τέμπλον ἀποτελοῦν νεωτέρας προσθήκας, αἱ ὁποῖαι σχετίζονται μὲ τὴν ἀνακαίνισιν τοῦ Ναοῦ τὸ 1810 ἀπὸ τὸν ἀρχιτέκτονα Κομνηνὸν τὸν Μυτιληναῖον. Ἀρχικῶς, τὸ Καθολικὸν ἀπετέλει τὸ μεσαῖον κλίτος τῆς τρικλίτου Βασιλικῆς ρωμανικοῦ ρυθμοῦ, τὴν ὁποίαν εἶχον κτίσει οἱ σταυροφόροι τὸ 1130, καὶ κατελάμβανε τμῆμα τοῦ Τρικάμαρου, τὸ ὁποῖον συνέδεε ἄλλοτε τὴν Ροτόντα μὲ τὴν Κωνσταντίνειον Βασιλικήν.        Ἡ πρόσβασις εἰς τὸ Καθολικὸν γίγνεται σήμερον ἀπὸ τὴν πύλην, ἥτις εὑρίσκεται ἔναντι τοῦ Ἱεροῦ Κουβουκλίου καὶ καλεῖται “βασιλικὴ καμάρα”, τὴν ὁποίαν ἐπιστέφει λιθίνη ζώνη μὲ ἐγχάρακτον ἐπιγραφήν: ΧΑΙΡΕ ΚΑΙ ΕΥΦΡΑΙΝΟΥ Η ΝΥΜΦΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΑΤΟΠΤΡΙΖΟΜΕΝΗ ΤΗΛΑΥΓΩΣ ΤΟΥ ΣΟΥ ΝΥΜΦΙΟΥ ΤΗΝ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΣΥΝ ΤΩ ΛΑΩ ΣΟΥ ΚΡΑΖΟΥΣΑ ΣΕ ΖΩΟΔΟΤΑ ΜΕΓΑΛΥΝΟΜΕΝ. Ἐπίσης, ἐπάνω ἀπὸ τὴν «βασιλικὴν καμάραν» ὑπάρχει ἐζωγραφισμένος σταυρὸς μὲ λόγχην καὶ σπόγγον καὶ πέριξ αὐτοῦ ἡ ἑξῆς ἐπιγραφή: ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΝΙΚΑ Χ. ΚΟΜΝΗΝΟΣ ΚΑΛΦΑΣ ΑΩΙ΄. Ἑκατέρωθεν τῆς εἰσόδου σχηματίζονται δυὸ  μικροὶ ἐξῶσται, μὲ περίτεχνα στηθαῖα, τὰ ὁποῖα χρησιμεύουν ὡς γυναικωνίται τοῦ Καθολικοῦ. Εἰς τὰς κρηπίδας, ποὺ στηρίζουν τὴν «βασιλικὴν καμάραν», ἐντὸς μικρῶν κύκλων, εἰς τὰς γωνίας σταυροειδοῦς χαράγματος, ἀναγράφονται τὰ ἑξῆς: ΡΩΜΕ ΟΡΟ (ἐκ δεξιῶν) ΚΤΗΤΟΡ ΑΓΙΟΥ ΤΑΦ. ΑΩΙ΄(ἐξ ἀριστερῶν), ποὺ ἐπιβεβαιώνει τὸν ρόλον, τὸν ὁποῖον ἔπαιξεν τὸ Γένος εἰς τὴν ἀνοικοδόμησιν τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως καὶ τοῦ Παναγίου Τάφου, ἀλλὰ καὶ τῶν προαιωνίων κυριαρχικῶν δικαιωμάτων του ἐπὶ τῶν προσκυνημάτων τῶν Ἱεροσολύμων καὶ τῆς Ἁγίας Γῆς.                     Οἱ ἀραβόφωνοι ὀνομάζουν τὸ Καθολικὸν «Νούσουλ – τίνια», τὸ ὁποῖον σημαίνει τὸ «μέσον τοῦ κόσμου». Ἡ ὀνομασία αὐτὴ συνδέεται προφανῶς μὲ τὴν μαρμάρινον σφαῖραν, τὸν Ὀμφαλόν, ὁ ὁποῖος ὑψώνεται εἰς ἰδιαιτέραν βάσιν ἀμέσως μετὰ τὴν εἴσοδον. Ἤδη εἰς τὸν Ψαλμὸν 74, 12 ὑπάρχει ὁ ὑπαινιγμὸς ὅτι “ὁ Θεὸς βασιλεὺς ἡμῶν πρὸ αἰῶνος εἰργάσατο σωτηρίαν ἐν μέσῳ τῆς γῆς”. Μὲ τὴν ἕννοιαν αὐτήν, ὁ ἱστορικὸς Ἰώσηπος χρησιμοποιεῖ τὸν ἑλληνικὸν ὅρον «ὀμφαλὸς τῆς γῆς», διὰ νὰ χαρακτηρίσῃ τὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ συγκεκριμένως τὸν ναόν της. Πρόκειται διὰ παράδοσιν καὶ εἰς τοὺς Χριστιανούς, οἱ ὁποῖοι ἀναγνωρίζουν ὡς «ὀμφαλὸν τῆς γῆς» τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως, τὸ πνευματικὸν κέντρον ὁλοκλήρου τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου. Εἰς τοὺς πλαγίους τοίχους ἐκ δεξιῶν καὶ ἐξ ἀριστερῶν ὑπάρχουν στασίδια καὶ προσκυνητάρια, καθὼς καὶ δύο ξυλόγλυπτοι ἐπισκοπικοὶ θρόνοι. Εἰς τὸν δεξιὸν θρόνον κάθεται ὁ Πατριάρχης, ἐνῶ εἰς τὸν ἀριστερὸν ὁ προεξάρχων τῶν τελετουργιῶν Ἀρχιερεὺς, ὅταν ἀπουσιάζῃ ὁ Πατριάρχης.        Εἰς τὸν κυρίως ναὸν δεσπόζει μεγαλοπρεπὴς τροῦλλος, ὁ ὁποῖος ὀνομάζεται «τροῦλλος τοῦ Καθολικοῦ» ἢ «μικρὸς τροῦλλος», εἰς ἀντιδιαστολὴν μὲ τὸν μέγαν τροῦλλον τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου. Ὁ θόλος ἐσωτερικῶς κοσμεῖται μὲ σύγχρονον ψηφιδωτόν, τὸ ὁποῖον ἀκολουθεῖ τὴν ὀρθόδοξον παράδοσιν. Εἰς τὸ μέσον ὁ Παντοκράτωρ δέχεται τὰς δεήσεις τῆς Θεοτόκου, τοῦ Προδρόμου, τῶν ἀγγελικῶν τάξεων καὶ τῶν προφητῶν, ἐνῶ εἰς τὰ σφαιρικὰ τρίγωνα οἱ τέσσαρες Εὐαγγελισταὶ μὲ τὰ ἀλληγορικά τους σύμβολα πλαισιώνουν τὴν ὅλην παράστασιν.        Εἰς τὴν ἀνατολικὴν πλευρὰν τοῦ Καθολικοῦ ὑψώνεται μεγαλοπρεπὲς μαρμάρινον τέμπλον, τὸ ὁποῖον σχηματίζεται ἀπὸ ἑπτὰ ἁψίδας εἰς δύο σειράς. Αἱ δύο πλευρικαὶ ὁδηγοῦν εἰς τὰ παραβήματα τοῦ ἱεροῦ καὶ ἡ κεντρική, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τὴν Ὡραίαν Πύλην, εἰς τὸ ἱερὸν θυσιαστήριον. Τὰς ἑπτὰ ἁψίδας ἐπιστέφει μαρμάρινον ἐπιστύλιον μὲ τὴν ἐγχάρακτον μεγαλογράμματον ἐπιγραφήν: ΧΑΙΡΕ ΣΙΩΝ ΑΓΙΑ ΜΗΤΗΡ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΘΕΟΥ ΚΑΤΟΙΚΗΤΗΡΙΟΝ ΣΥ ΓΑΡ ΕΔΕΞΩ ΠΡΩΤΗ ΑΦΕΣΙΝ ΑΜΑΡΤΙΩΝ ΔΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ.        Τὸ ἱερὸν Βῆμα ὑψώνεται ἕν περίπου μέτρον ἀπὸ τὸ δάπεδον τοῦ Καθολικοῦ καὶ εἰς τὸ μέσον του ἔχει τοποθετηθεῖ ἡ ἁγία Τράπεζα, ἀνάλογος πρὸς τὸ μέγεθός του καὶ κεκαλυμμένη μὲ βαρύτιμον ἐνδυτήν. Εἰς τὴν ἡμικυκλικὴν ἁψίδα τοῦ ἱεροῦ σχηματίζεται ἀμφιθεατρικῶς μαρμάρινον σύνθρονον, εἰς τὸ μέσον τοῦ ὁποίου ὑψώνεται ὁ πατριαρχικὸς θρόνος καὶ εἰς τὰ πλάγια ὑπάρχουν αἱ βαθμίδαι, εἰς τὰς ὁποίας κάθονται κατὰ τὰς ἐπισήμους ἑορτὰς οἱ κληρικοί. Πέριξ τοῦ κιβωρίου τῆς ἁγίας Τραπέζης καὶ τῶν προθέσεων τοῦ ἱεροῦ Βήματος ὑπάρχουν αἱ ἀκόλουθαι ἐπιγραφαί:  ΝΙΨΟΜΑΙ ΕΝ ΑΘΩΟΙΣ ΤΑΣ ΧΕΙΡΑΣ ΜΟΥ – ΤΟ ΠΗΤΗΡΙΟΝ ΣΟΥ ΜΕΘΥΣΚΟΝ ΜΕ- ΦΩΣ ΙΛΑΡΟΝ –ΑΓΙΟΣ, ΑΓΙΟΣ, ΚΥΡΙΟΣ ΣΑΒΑΩΘ – ΤΟΝ ΕΠΙΝΙΚΙΟΝ ΥΜΝΟΝ ΑΔΟΝΤΑ. Ἐκ δεξιῶν καὶ ἐξ ἀριστερῶν τοῦ ἁγίου Βήματος ὑπάρχουν δύο κλίμακαι, ἐκ τῶν ὁποίων ἡ δεξιὰ ὁδηγεῖ εἰς τὸν Γολγοθᾶ καὶ ἡ ἀριστερὴ εἰς τὰς στοάς, ὀπίσω ἀπὸ τὸ μέγα τέμπλον.     Εἰς τὸ Καθολικὸν ὑπάρχουν σπουδαῖαι ἐπιγραφαὶ διὰ τὸν προσκυνητήν: Εἰς τὴν νότιον πύλην, εἰς ὠοειδὲς μάρμαρον ἐπάνω ἀπὸ τὴν καμάραν, ἔχουν χαραχθεῖ τὰ ἑξῆς: ΟΙ ΑΝΑΣΤΗΣΑΝΤΕΣ  ΜΕ ΤΟ ΟΡΘΟΔΟΞΟΝ ΓΕΝΟΣ ΡΩΜΑΙΩΝ, ΟΙ ΔΕ ΚΑΤΑΚΑΥΣΑΝΤΕΣ ΜΕ ΤΟ ΑΙΡΕΤΙΚΟΝ ΤΟ ΑΣΕΒΕΣΤΑΤΟΝ ΦΥΛΟΝ. ΑΝΕΣΤΗΝ ΕΚ ΤΟΥ ΠΤΩΜΑΤΟΣ, ΕΙΣ Ο ΒΛΕΠΕΤΕ ΜΕ ΚΑΛΛΟΣ, ΕΠΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΑΣ ΚΟΥ ΚΟΥ ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΥ ΑΩΙ΄ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ ΑΥΓΟΥΣΤΟΝ. Εἰς τὴν ἀντίστοιχον θέσιν τῆς βορείου πύλης ἀναγράφεται: ΚΑΤΑΚΕΚΑΥΜΑΙ ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ ΑΩΗ΄ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ ΗΜΕΡΑΙ Δ ΩΡΑΙ ΤΗΣ ΝΥΚΤΟΣ, ΗΡΞΑΤΟ Η ΑΝΑΚΑΙΝΗΣΙΣ ΜΟΥ ΕΝ ΕΤΕΙ ΑΩΘ΄ ΕΠΙΤΡΟΠΕΥΟΝΤΟΣ ΠΕΤΡΑΣ ΜΙΣΑΗΛ ΤΗ ΤΕΤΑΡΤΗ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΚΑΙ ΤΕΤΑΡΤΗ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΟΣ. Εἰς τὸ στήριγμα τοῦ δεξιοῦ καὶ τοῦ ἀριστεροῦ ἄμβωνος, ποὺ ἔχει σχῆμα χειρός, ἔχει χαραχθεῖ: Χ. ΚΟΜΝΗΝΟΣ ΚΑΛΦΑΣ ΑΩΙ΄, ἐνῶ εἰς τὴν νότιον πλευρὰν τοῦ τέμπλου, ἐπάνω ἀπὸ τὴν νότιον θύραν του ὑπάρχει ἡ ἀκόλουθος ἐπιγραφή: ΕΖΩΓΡΑΦΗΘΗ ΚΑΙ ΕΚΟΣΜΗΘΗ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΤΕΜΠΛΟΝ ΔΑΠΑΝΗ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΟΥ ΑΓ. ΦΙΛΑΔΕΛΦΕΙΑΣ Κ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΙΑΜΠΟΛΙΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΡΩΗΝ ΚΑΜΑΡΑΣΗ Κ. ΙΩΑΚΕΙΜ ΜΟΝΑΧΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΑΩΑΘ΄. 1839.  Εἰς ὡρολόγιον ἐντὸς τοῦ ἱεροῦ Βήματος ὑπάρχει ἡ ἀκόλουθος ἐπιγραφή:  ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΣ ΑΩΙΗ΄. Τέλος, εἰς στυλοβάτην ἔξωθεν τῆς βορείου πύλης τοῦ Καθολικοῦ ἀναγράφονται τὰ ἑξῆς: ΑΧΛΑ΄ ΕΝ ΜΗΝΙ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΑΝΑΚΕΝΙΣΘΗ Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΣΚΑΛΑ ΔΙΑ ΤΟΝ ΣΚΟΠΟΝ ΚΑΙ ΠΟΘΟΝ ΤΟΥ ΠΑΝΟΣΙΩΤΑΤΟΥ ΕΝ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΙΣ ΚΟΥ ΑΝΑΝΙΟΥ. Τὸ ἱερὸν Κουβούκλιον, τὸ ὁποῖον ὑψώνεται εἰς τὸν τόπον τοῦ Τάφου τοῦ Χριστοῦ, εὑρίσκεται δυτικῶς τοῦ Καθολικοῦ τῆς Ἀναστάσεως καὶ καταλαμβάνει τμῆμα τοῦ δυτικοῦ μέρους τῆς Ροτόντας. Ὁ ἀρχικὸς Τάφος εἶχε, προφανῶς, τὴν μορφὴν τῶν ἰουδαϊκῶν λαξευμένων εἰς βράχον ταφικῶν μνημείων. Μετὰ ὅμως τὴν ἀνακάλυψὶν του ἀπὸ τὴν Ἁγίαν Ἑλένην, ὁ βράχος αὐτὸς διεμορφώθη ἀναλόγως καὶ τὸ μνημεῖον ἔμεινεν ἐλεύθερον. Ὁ Εὐσέβιος ἀναφέρει ὅτι ὁ Πανάγιος Τάφος ἦτο διακεκοσμημένος μὲ ὡραιοτάτους κίονας, ἀλλὰ δὲν κάνει λόγον διὰ κλειστὸν οἰκοδόμημα. Ἀντιθέτως, συμφώνως πρὸς τὴν Αἰθερίαν, ὁ Πανάγιος Τάφος εὐρίσκετο ἤδη ἐντὸς κλειστοῦ οἰκοδομήματος, ἐνῶ μεταγενέστεραι μαρτυρίαι παραδίδουν ὅτι εἰς τὴν ἀρχικήν του μορφὴν ἦτο ἐλεύθερον μνημεῖον μὲ ὀκταγωνικόν ἐπίστεψην, τό ὁποῖον εἶχε προκύψει ἀπὸ τὴν ἀπολάξευσιν τοῦ βράχου.          Ἀπὸ τὰς περιγραφὰς τοῦ ἀνωνύμου προσκυνητοῦ τῆς Πλακεντίας (περ. 570 μ.Χ.) καὶ τοῦ Ἀρκούλφου (679-688 μ.Χ.) συνάγεται ὅτι ὁ Πανάγιος Τάφος, ἀρχικῶς, ἦτο λαξευμένος εἰς μονόλιθον, περίκλειστος μὲ δακτυλιόσχημον τοῖχον, εἰς τὸ μέσον μεγάλου πλατώματος καὶ ἐστεγάζετο μὲ κιβώριον ὑποβασταζόμενον ἀπὸ κιονίσκους. Μὲ τὴν μορφὴν αὐτὴν διετηρήθη μέχρι τὴν μεγάλην καταστροφὴν τοῦ Ναοῦ ὑπὸ τοῦ Ἂλ Χακήμ (1009-1012 μ.Χ.), ὅταν ὁ βράχος ἰσοπεδώθη καὶ τὸ οἰκοδόμημα, τὸ ὁποῖον τὸν περιέκλειε, κατεστράφη ὁλοσχερῶς. Μὲ τὴν ἀνακαίνισιν τοῦ Ναοῦ, ἐπὶ Κωνσταντίνου Θ' τοῦ Μονομάχου (1042-1048 μ.Χ.), ὁ Πανάγιος Τάφος περιεκλείσθη πλέον ἐντὸς νέου οἰκοδομήματος. Τότε ἔλαβεν τὴν μορφὴν ἐπιμήκους μαυσωλείου, τὸ ὁποῖον διευρύνετο δυτικῶς ὡς πολυγωνικὸν ἡμικύκλιον καὶ περιεβάλλετο ἀπὸ κιονίσκους, προσκεκολλημένους εἰς τοὺς κλειστοὺς τοίχους. Τὴν σημερινήν του μορφὴν τὸ ἱερὸν Κουβούκλιον ἔλαβεν τὸ 1810, ὃπως ἐπιμαρτυρεῖ ἀνάγλυφος ἐπιγραφὴ εἰς τὴν πρόσοψὶν του: ΑΝΩΚΟΔΟΜΗΘΗ ΤΟ ΚΟΥΒΟΥΚΛΙΟΝ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΟΥ ΤΑΦΟΥ ΟΛΟΝ ΕΚ ΘΕΜΕΛΙΟΥ ΔΙ' ΕΛΕΟΥΣ ΤΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ ΕΠΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΑΣ ΚΥΡΙΟΥ ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΥ ΕΝ ΕΤΕΙ, ΑΩΙ': ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ ΜΑΡΤΙΟΝ .          Ἡ κατασκευὴ αὐτὴ ἀντικατέστησεν παλαιοτέραν, ἡ ὁποία κατεστράφη ὑπὸ τῆς πυρκαγιᾶς τοῦ 1808, ὁπότε καὶ τὸ μνημεῖον ὲπενεδύθη μὲ πλάκας ἀπὸ τοπικὸν ἐρυθρόλευκον λίθον. Τὸ ὅλον οἰκοδόμημα περιβάλλεται ἀπὸ κιονίσκους καὶ ψευδοπεσσούς, οἱ ὁποίοι διαμορφώνουν ἀντιστοίχους ἁψίδας μὲ ἁπλὰ διακοσμητικὰ στοιχεῖα, καὶ φέρει πλούσιον γλυπτὸν διάκοσμον τόσο ἐξωτερικῶς, ὅσο καὶ ἐσωτερικῶς.          Ἡ πρόσοψις τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου διαμορφώνεται εἰς τὴν ἀνατολικὴν του πλευρὰν, ὅπου ὑπάρχει καὶ ἡ μοναδικὴ εἴσοδος. Παλαιότερον ἡ εἴσοδος αὐτὴ διέθετε ξυλίνην θύραν, διακεκοσμημένην μὲ σεντέφι, ἡ ὁποία ἐσώθη ἀπὸ τὴν μεγάλην πυρκαγιὰν τοῦ 1808 καὶ σήμερον φυλάσσεται εἰς τὸ Πατριαρχικὸν Μουσεῖον. Ἡ νεωτέρα θύρα φέρει ἀργυρᾶ ρόπτρα, εἰς τὰ ὁποῖα ἀναγράφεται ἡ μικρογράμματος ἐπιγραφή: Κύριε ἄνοιξον ἡμῖν τὴν θύραν τοῦ ἐλέους σου (ἐκ δεξιῶν), καὶ ἐπίβλεψον ἐξ ἁγίου κατοικητηρίου σου (ἐξ ἀριστερῶν). Εἰς τὸ κατώφλι τῆς θύρας ἔχει χαραχθεῖ ἐπιγραφὴ μὲ τὸ ὄνομα τοῦ ἀρχιτέκτονος: ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΟΣ Χ:ΚΟΜΝΗΝΟΥ ΚΑΛΦΑ, ΑΩΙ' .          Ἑκατέρωθεν τῆς εἰσόδου τοῦ Κουβουκλίου εὑρίσκονται δύο ἐντυπωσιακὰ μαρμάρινα μανουάλια, τὰ ὁποῖα φέρουν τὴν ἐπιγραφήν: ΚΤΗΜΑ ΚΑΙ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΤΩ, ΧΡΙΣΤΩ, ΤΩΝ / ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ . Προφανῶς, ἡ ἐπιγραφὴ αὐτὴ δὲν ἀναφέρεται μόνο εἰς τὰ μανουάλια, ἀλλὰ ἀποτελεῖ καὶ δήλωσιν τῆς κυριότητος τῶν Ἑλλήνων Ὀρθοδόξων, τῶν ἀποκλειστικῶν ἀνακαινιστῶν καὶ πραγματικῶν κυριάρχων τοῦ προσκυνήματος. Σήμερον, ὁ προσκυνητὴς ἀντικρίζει συνολικῶς δώδεκα μανουάλια, ἕξ μεγάλα καὶ ἕξ μικρότερα, τὰ ὁποῖα ἰσομερῶς ἀνήκουν εἰς τοὺς Ὀρθοδόξους, εἰς τοὺς Λατίνους καὶ εἰς τοὺς Ἀρμενίους.         Ἡ πρόσοψις τοῦ Κουβουκλίου κοσμεῖται ἀπὸ τέσσαρας στρεπτοὺς μονολιθικοὺς κιονίσκους ἀπὸ πορφυρόλευκον μάρμαρον, οἱ ὁποῖοι ἐπιστέφονται ἀπὸ κιονόκρανα κορινθιακοῦ τύπου. Ἐπάνω ἀπὸ τὴν εἴσοδον τοῦ μνημείου εἰκονίζεται ἀνάγλυφος ἡ Ἀνάστασις τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία φέρει ἀργυρεπίχρυσον ἐπένδυσιν. Ἐπάνω ἀπὸ τὴν παράστασιν αὐτὴ σχηματίζεται ἀνοικτὸν ἐνεπίγραφον εἰλητάριον μὲ τὴν ἐπιγραφήν: Τῼ ΖΩΟΔΟΧῼ ΣΟΥ ΤΑΦῼ ΠΑΡΕΣΤΩΤΕΣ ΟΙ ΑΝΑΞΙΟΙ ΔΟΞΟΛΟΓΙΑΝ ΠΡΟΣΦΕΡΟΜΕΝ Τῌ ΑΦΑΤῼ ΣΟΥ ΕΥΣΠΛΑΧΝΙᾼ ΧΡΙΣΤΕ Ο ΘΕΟΣ ΗΜΩΝ. Παρόμοιον εἰλητάριον, ἀλλὰ μικροτέρων διαστάσεων, ἔχει λαξευθεῖ εἰς τὸ κάτω μέρος τῆς παραστάσεως καὶ φέρει τὴν ἐπιγραφήν: ΑΝΑΣΤΑΣΙΝ ΧΡΙΣΤΟΥ ΘΕΑΣΑΜΕΝΟΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΩΜΕΝ ΑΓΙΟΝ ΚΥΡΙΟΝ ΙΗΣΟΥΝ ΤΟΝ ΜΟΝΟΝ ΑΝΑΜΑΡΤΗΤΟΝ. Ἔμπροσθεν τῆς ἀναγλύφου εἰκόνος τῆς Ἀναστάσεως καίουν δώδεκα κανδῆλαι μὲ μέριμναν καὶ εὐθύνην τῶν Ὀρθοδόξων, εἰς τοὺς ὁποίους ἀνήκει καὶ μία μεγαλυτέρων διαστάσεων, ἡ ὁποία καίει ἐνώπιον τοῦ ὅλου μνημείου.         Εἰς τὸ μέσον τῆς προσόψεως τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου καὶ ἄνωθεν τῶν κανδηλῶν, ὑπάρχει βασιλικὸν στέμμα, τὸ ὁποῖον ὑποβαστάζεται ὑπὸ δύο ἀγγελικῶν μορφῶν. Εἰς τὸ ἴδιον ἐπίπεδον, ἐκ δεξιῶν καὶ ἐξ ἀριστερῶν, ἔχουν φιλοτεχνηθεῖ ὁμοιόμορφα ὀρθογώνια, μὲ ἀποτιμήσεις, πλαίσια, τὰ ὁποία φέρουν τὰς ἐπιγραφὰς: ΙΝΑ ΠΑΝΤΕΣ ΟΙ ΠΙΣΤΟΙ ΤΟ ΖΩΟΔΟΧΟΝ ΜΝΗΜΑ ΣΕ ΠΡΟΣΚΥΝΩΜΕΝ· ΤΕΘΑΠΤΑΙ ΓΑΡ ΕΝ ΣΟΙ ΚΑΙ ΕΓΗΓΕΡΤΑΙ ΧΡΙΣΤΟΣ ΟΝΤΩΣ Ο ΘΕΟΣ ΗΜΩΝ // ΟΙ ΤΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ ΤΗΝ ΕΓΕΡΣΙΝ ΑΘΕΤΗΣΑΝΤΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΥ ΕΙΣΕΛΘΟΝΤΕΣ ΜΝΗΜΑ ΔΙΔΑΧΘΗΤΕ ΟΤΙ ΝΕΝΕΚΡΩΤΑΙ ΚΑΙ ΕΓΗΓΕΡΤΑΙ ΠΑΛΙΝ Η ΣΑΡΞ ΤΟΥ ΖΩΟΔΟΤΟΥ ΕΙΣ ΠΙΣΤΩΣΙΝ ΕΣΧΑΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΗΝ ΕΛΠΙΖΟΜΕΝ. Ἀντιστοίχως τῶν ὑπολοίπων τριῶν πλευρῶν τοῦ Κουβουκλίου κοσμοῦν ἁπλὰ ὀρθογώνια πλαίσια, εἰς τὰ ὁποῖα ἀναγράφεται συνεχὴς μεγαλογράμματος ἐπιγραφὴ: ΑΙΝΕΣΑΤΩΣΑΝ ΕΘΝΗ ΚΑΙ ΛΑΟΙ ΧΡΙΣΤΟΝ ΤΟΝ ΘΕΟΝ ΗΜΩΝ ΤΟΝ ΕΚΟΥΣΙΩΣ ΔΙ' ΗΜΑΣ ΣΤΑΥΡΟΝ ΥΠΟΜΕΙΝΑΝΤΑ ΚΑΙ ΕΝ Τῼ ΑΔῌ ΤΡΙΗΜΕΡΕΥΣΑΝΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΑΤΩΣΑΝ ΑΥΤΟΥ ΤΗΝ ΕΚ ΝΕΚΡΩΝ ΑΝΑΣΤΑΣΙΝ ΔΙ' ΗΣ ΠΕΦΩΤΙΣΤΑΙ ΠΑΝΤΑ ΤΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΠΕΡΑΤΑ.         Τὴν ἐπίσκεψιν τοῦ Κουβουκλίου περιφράσσει διακοσμητικὸν στηθαῖον μὲ μικροὺς πεσσοὺς καὶ κιονίσκους. Εἰς τὴν κλεῖδαν τοῦ στηθαίου ἀπεικονίζεται ἀνάγλυφος ὀφθαλμός, ὃς “τὰ πάνθ' ὁρᾷ”, ἐνῶ ἐντυπωσιακὸν ἀνθέμιον κοσμεῖ τὴν βάσιν του. Τὸ στηθαῖον ἑδράζεται εἰς στεφάνην, εἰς τὴν ὁποίαν διαμορφώνονται τὰ κιονόκρανα τῶν ἀναγλύφων ψευδοπεσσῶν τῆς ὀρθομαρμαρώσεως. Τὸ ὅλον οἰκοδόμημα ἐπιστέφει μολύβδινος διπλῆς καμπυλότητος τροῦλλος, ό ὁποῖος ὑποβαστάζεται ὑπὸ στηθαίου μὲ κιονίσκους καὶ πεσσούς, τὸ ὁποῖον μὲ τὴν σειράν του ἑδράζεται εἰς ὑψηλὴν ἁψιδωτὴν στεφάνην.         Εἰς τὴν πρόσοψιν τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου ἔχουν γίνει δύο προσθῆκαι ὑπὸ τῶν Λατίνων καὶ τῶν Ἀρμενίων, οἱ ὁποῖοι ἐπίσης ἔχουν δικαιώματα εἰς τὸν Ναόν. Ἐπάνω ἀπὸ τὴν ἀνάγλυφον εἰκόνα τῆς Ἀναστάσεως ἔχει προστεθεῖ ὑπὸ τῶν Λατίνων ὁμοιόθεμος δυτικότροπος ἐλαιογραφία, ἐνῶ ἀντίστοιχος παράστασις ἔχει τοποθετηθεῖ μὲ πρωτοβουλίαν τῶν Ἀρμενίων κάτωθεν. Ἔμπροσθεν τῶν εἰκόνων αὐτῶν καίουν κανδῆλαι μὲ μέριμναν τῶν οἰκείων δογμάτων, ἑπτὰ μεγαλύτεραι τῶν Λατίνων καὶ δώδεκα μικρότεραι τῶν Ἀρμενίων. Αἱ μεταγενέστεραι αὐταὶ προσθῆκαι καλύπτουν μέγα μέρος ἀπὸ τὴν ἐπιφάνειαν τῶν ἑλληνικῶν ἐπιγραφῶν.         Τὸ ἐσωτερικὸν τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου διαιρεῖται εἰς δύο τμήματα, εἰς τὸν προθάλαμον, ὁ ὁποῖος καλεῖται ἅγιος Λίθος ἢ παρεκκλήσιον τοῦ Ἀγγέλου, καὶ εἰς τὸν κυρίως νεκρικὸν θάλαμον, τὸν Πανάγιον Τάφον. Εἰς τὸ κέντρον τοῦ προθαλάμου, εἰς μικρὰν τετράγωνον τράπεζαν καὶ εἰς εἰδικὴν μαρμάρινην θήκην φυλάσσεται τμῆμα τοῦ λίθου, ὅπου ἵστατο ὁ ἄγγελος κατὰ τὴν ἀναγγελίαν τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ εἰς τὰς μυροφόρους. Τὰς τέσσαρας πλευρὰς τῆς θήκης καὶ ἐντὸς ἰδιαιτέρων πλαισίων διατρέχει ἐπιγραφή, ἡ ὁποία ἐξιστορεῖ τὸ γεγονός: ΑΓΓΕΛΟΣ Κ(ΥΡΙΟ)Υ ΚΑΤΑΒΑΣ / ΕΞ ΟΥΡΑΝΟΥ ΑΠΕΚΥΛΙΣΕ / ΤΟΝ ΛΙΘΟΝ ΑΠΟ ΤΗΣ / ΘΥΡΑΣ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ.         Ἐπάνω ἀπὸ τὸν ἅγιον Λίθον σχηματίζεται θολίσκος εἰς τὸ μέσον, διὰ τὸν ἐξαερισμὸν τοῦ χώρου. Ἀπὸ τὴν ὀροφὴν κρέμονται πεντεκαίδεκα κανδῆλαι, πέντε τῶν Ὀρθοδόξων, πέντε τῶν Λατίνων, τέσσαρες τῶν Ἀρμενίων καὶ μία τῶν Κοπτῶν. Ἐσωτερικῶς, ὁ προθάλαμος φέρει ὀρθομαρμάρωσιν καὶ δάπεδον, τὸ ὁποῖον καλύπτεται μὲ πολύχρωμα μαρμαροθετήματα. Δύο ὠοειδεῖς ὀπαὶ εἰς τοὺς τοίχους τοῦ παρεκκλησίου ἐπιτρέπουν τὴν μετάδοσιν τοῦ ἁγίου Φωτός.         Εἰς τὸν θάλαμον τοῦ Παναγίου Τάφου ὁδηγεῖ χαμηλὴ εἴσοδος μὲ ἀνάγλυφον μπαρὸκ διάκοσμον. Εἰς τὸ ἐπάνω μέρος τῶν παραστάδων καὶ εἰς τὸ ἀνώφλιον σχηματίζεται ἡ παράστασις τοῦ Λίθου, μὲ τὰς Μυροφόρους εἰς τὴν ἀριστερὴν παραστάδα καὶ τὸν ἀρχάγγελον Γαβριὴλ εἰς τὴν δεξιάν. Τὰς μορφὰς συνοδεύουν αἱ ἁγιονυμικαὶ ἐπιγραφαὶ: ΜΑΡΙΑ ΙΑΚ(ΩΒΟΥ) / ΣΑΛΩ(ΜΗ) / ΜΑΡ(ΙΑ) ΜΑΓΔ(ΑΛΗΝΗ) // Ο ΑΡΧΑΓ(ΓΕΛΟΣ) ΓΑΒΡ(ΙΗΛ), ἐνῶ τὴν παράστασιν ὑπομνηματίζει ἐγχάρακτος ἐπιγραφὴ εἰς πτυχωτὴν ταινίαν εἰς τὸ κάτω μέρος τοῦ ἀνωφλίου: ΜΥΡΟΦΟΡΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΙ ΖΗΤΕΙΤΕ ΤΟΝ ΖΩΝΤΑ ΕΝ ΝΕΚΡΟΙΣ: ΑΝΕΣΤΗ Ο ΚΥΡΙΟΣ. Τὴν ἐπένδυσιν τῆς θύρας ἐπιστέφει παράστασις μὲ τὴν Ἀνάστασιν τοῦ Χριστοῦ. Ἐπάνω ἀπὸ τὴν σύνθεσιν ἔχουν φιλοτεχνηθεῖ εἰς τὴν ὀρθομαρμάρωσιν δύο σαλπίζοντες ἄγγελοι, οἱ ὁποῖοι συνοδεύονται ἀπὸ ἐνεπίγραφον εἰλητάριον: ΔΕΥΤΕ ΙΔΕΤΕ ΤΟΝ ΤΟΠΟΝ ΟΠΟΥ ΕΚΕΙΤΟ Ο ΚΥΡΙΟΣ.         Ὁ Πανάγιος Τάφος ἀπαρτίζεται ἀπὸ ἓναν ὀρθογώνιον θάλαμον λαξευμένον εἰς τὸν βράχον, ὁ ὁποῖος μὲ τὴν τελευταίαν ἀνακαίνισίν του ἐκαλύφθη ὑπὸ ὀρθομαρμαρώσεως. Τὸ καθαυτὸ μνημεῖον εὑρίσκεται βορείως τοῦ θαλάμου καὶ καλύπτεται εἰς τὴν κυρίαν καὶ εἰς τὴν ἄνω πλευρὰν του ἀπὸ δύο πλάκας λευκοῦ μαρμάρου.         Εἰς τὸν βόρειον τοῖχον τοῦ μνημείου δεσπόζει ἡ ἀνάγλυφος παράστασις τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου, πλαισιωμένη ἀπὸ τέσσαρας ἀγγέλους, ἐκ τῶν ὁποίων οἱ δύο εἰς τὴν βάσιν σεβίζουν καὶ οἱ ἄλλοι δύο ψηλὰ κρατοῦν στέμμα. Ἑκατέρωθεν ὑπάρχει ἐγχάρακτος ἐπιγραφὴ μὲ τὴν ἀγγελίαν τῆς ζωηφόρου Ἀναστάσεως: ΤΙ ΖΗΤΕΙΤΕ; ΙΗΣΟΥΝ ΤΟΝ ΝΑΖΑΡΗΝΟΝ ΖΗΤΕΙΤΕ ΤΟΝ ΕΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟΝ; ΗΓΕΡΘΗ ΟΥΚ ΕΣΤΙΝ ΩΔΕ. ΙΔΕ Ο ΤΟΠΟΣ ΟΠΟΥ ΕΘΗΚΑΝ ΑΥΤΟΝ. Ἐπάνω ἀπὸ τὸν Πανάγιον Τάφον σχηματίζεται μαρμάρινον γεῖσον, τὸ ἄνω τμῆμα τοῦ ὁποίου περιτρέχει ζωοφόρος μὲ ἐγχάρακτον τὸ τροπάριον τοῦ Ὄρθρου τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα: ΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΙΝ ΣΟΥ ΧΡΙΣΤΕ ΣΩΤΗΡ ΑΓΓΕΛΟΙ ΥΜΝΟΥΣΙΝ ΕΝ ΟΥΡΑΝΟΙΣ ΚΑΙ ΗΜΑΣ ΤΟΥΣ ΕΠΙ ΓΗΣ ΚΑΤΑΞΙΩΣΟΝ ΕΝ ΚΑΘΑΡΑ ΚΑΡΔΙΑ ΣΕ ΔΟΞΑΖΕΙΝ. Ἑκατέρωθεν τῆς ἀναγλύφου εἰκόνος τῶν Ὀρθοδόξων ἒχουν προστεθεῖ δύο ἀνάλογαι φορηταὶ εἰκόναι μὲ τὴν Ἀνάστασιν, ἡ μία τῶν Λατίνων εἰς ἔξεργον ἀνάγλυφον καὶ ἡ ἄλλη τῶν Ἀρμενίων εἰς ἐλαιογραφίαν, αἱ ὁποῖαι καλύπτουν ἐν μέρει τὴν ἀρχικὴν παράστασιν.         Κάτω ἀπὸ τὴν στεφάνην τοῦ θόλου περιτρέχει τὸν θάλαμον ἐγχάρακτος ἐπάνω εἰς τὴν ὀρθομαρμάρωσιν ἐπιγραφὴ μὲ τὸ τροπάριον τοῦ Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ: ΩΣ ΖΩΗΦΟΡΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ ΩΡΑΙΟΤΕΡΟΣ ΟΝΤΩΣ ΚΑΙ ΠΑΣΤΑΔΟΣ ΠΑΣΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΑΝΑΔΕΔΕΙΚΤΑΙ ΛΑΜΠΡΟΤΕΡΟΣ ΧΡΙΣΤΕ Ο ΤΑΦΟΣ ΣΟΥ Η ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΗΜΩΝ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ. Ἐπάνω ἀπὸ τὴν εἴσοδον ἀναγράφεται ἡ ἐπίκλησις τοῦ ἀρχιτέκτονος: ΜΝΗΣΘΗΤΙ ΚΥΡΙΕ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΣΟΥ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ ΚΑΛΦΑ Χ:ΚΟΜΝΗΝΟΥ ΜΙΤΥΛΗΝΑΙΟΥ 1810.         Τὸν Πανάγιον Τάφον φωτίζουν ἄσβεσται λαμπάδες καὶ τεσσαράκοντα τρεῖς κανδῆλαι, ἐκ τῶν ὁποίων δεκατρεῖς ἀνήκουν εἰς τοὺς Ὀρθοδόξους, δεκατρεῖς εἰς τοὺς Λατίνους, δεκατρεῖς εἰς τοὺς Ἀρμενίους καὶ τέσσαρας εἰς τοὺς Κόπτας.         Εἰς τὸ ἱερὸν Κουβούκλιον τελεῖται καθημερινῶς ὑπὸ τῶν Ὀρθοδόξων Θεία Λειτουργία, κατὰ τὴν ὁποίαν ὁ Πανάγιος Τάφος χρησιμοποιεῖται ὡς ἁγία Πρόθεσις καὶ ὁ ἅγιος Λίθος ὡς ἁγία Τράπεζα. Εἰς τὸν χῶρον αὐτὸν παραμένει ἄγρυπνος φρουρὸς Ἁγιοταφίτης μοναχός, διασφαλίζων τὰ δικαιώματα τῆς Ἀδελφότητος εἰς τὸ ἱερότερον προσκύνημα τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου. 1. Τὸ παρεκκλήσιον τοῦ Ἀδὰμ         Κάτω ἀπὸ τὸ βόρειον τμῆμα τοῦ Γολγοθᾶ εὑρίσκεται μικρὸν προσκύνημα, τὸ ὁποῖον φέρει σήμερον τὴν ὀνομασίαν «Παρεκκλήσιον τοῦ Ἀδάμ», παλαιότερον ὅμως ἦτο γνωστὸν ὡς «Κρανίου Τόπος», «ἅγιον Κρανίον» καὶ «Παρεκκλήσιον τοῦ Μελχισεδὲκ ἢ τοῦ Τιμίου Προδρόμου». Συμφώνως πρὸς τὴν παράδοσιν, εἰς τὸ σημεῖον αὐτὸ ἦσαν τοποθετημένα τὸ κρανίον καὶ τὰ ὀστᾶ τοῦ Ἀδάμ, τὰ ὁποῖα ἐκαθάρισεν ἀπὸ τὸν ρύπον τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος τὸ αἷμα τοῦ Χριστοῦ κατὰ τὴν Σταύρωσιν. Ἔτσι συνδέεται ὁ Πρῶτος μὲ τὸν Δεύτερον Ἀδάμ, γεγονός τό ὁποῖον συμβολίζεται εἰκαστικῶς εἰς τὴν σκηνὴν τῆς Σταυρώσεως μὲ τὴν ἀπεικόνισιν μικροῦ σπηλαίου μὲ τὰ ὀστᾶ τοῦ Ἀδὰμ εἰς τὴν βάσιν τοῦ Σταυροῦ.         Εἰς τὸ βάθος καὶ ὀπίσω ἀπὸ τὴν Ἁγίαν Τράπεζαν, ἐπάνω εἰς τὸν βράχον, ἔχει διαμορφωθεῖ μικρὸν κοίλωμα, ὅπου καταλήγει ἡ ρωγμὴ ἡ ὁποία ξεκινᾶ ἀπὸ τὴν ὀπὴν τοῦ Σταυροῦ εἰς τὸν Γολγοθᾶν. Τὸ παρεκκλήσιον ἔφερε ἐντυπωσιακὸν ψηφιδωτὸν διάκοσμον, ὁ ὁποῖος κατεστράφη εἰς τὴν πυρκαγιὰν τοῦ 1808 καὶ εἰς τὴν συνέχειαν ἀντικατεστάθη μὲ τοιχογραφίας. Κατὰ τὴν ἰδὶαν πυρκαγιὰν κατεστράφη ὁλοσχερῶς καὶ ὁ λεγόμενος «Τάφος τοῦ Μελχισεδέκ». Πλησίον τῆς εἰσόδου τοῦ παρεκκλησίου ὑπῆρχον ἄλλοτε οἱ τάφοι τοῦ Βαλδουίνου τῆς Φλάνδρας καὶ τοῦ Γοδεφρείδου de Bouillon, οἱ ὁποῖοι ἐσυλήθησαν κατὰ τὴν ἰσλαμικὴν ἀνακατάληψιν τῆς Ἱερουσαλὴμ τὸ 1244. Εἰς τὸ σημεῖον αὐτὸ σήμερον σώζεται ὁ τάφος Ἄγγλου σταυροφόρου. 2. Τὸ παρεκκλήσιον τοῦ Ἀκανθίνου Στεφάνου         Βορειανατολικῶς τοῦ παρεκκλησίου τοῦ Ἀδὰμ σχηματίζεται ἡ καλουμένη «ἱερὰ στοὰ», ἡ ὁποία διατρέχει τὴν κόγχην τοῦ Καθολικοῦ. Εἰς τὴν στοὰν αὐτὴ ἔχουν διαμορφωθεῖ τρία παρεκκλήσια, τὸ πρῶτον ἐκ τῶν ὁποίων ὀνομάζεται τοῦ «Ἀκανθίνου Στεφάνου» καὶ ἀνήκει ἀποκλειστικῶς εἰς τοὺς Ὀρθοδόξους. Εἰς τὴν κόγχην του καὶ κάτωθεν τῆς ἁγίας Τραπέζης ὑπάρχει τμῆμα τοῦ γρανιτένιου κίονος, ὁ ὁποῖος εὑρίσκετο ἀρχικῶς εἰς τὸ Πραιτώριον καὶ μετεφέρθη ὑπὸ τῶν Χριστιανῶν, ὅταν αὐτὸ περιῆλθε εἰς τοὺς Μουσουλμάνους, εἰς τὸ σημεῖον, ὅπου φυλάσσεται σήμερον.         Συμφώνως πρὸς τὰς εὐαγγελικὰς διηγήσεις, ἐνῶ ὁ Χριστὸς εὑρίσκετο εἰς τὸ Πραιτώριον, οἱ Ρωμαῖοι στρατιῶται του ἐφόρεσαν τὴν κόκκινην χλαμύδαν καὶ “πλέξαντες στέφανον ἐξ ἀκανθῶν ἐπέθηκαν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ” (Ματθ. κζ', 28-31. Πρβλ. καὶ Μάρκ. ιε', 16-20. Ἰω. ιθ', 2-3). Ἔτσι, εἰς ἀνάμνησιν τοῦ γεγονότος αὐτοῦ, μέσα εἰς ἰδιαιτέραν θήκην ὑπάρχει στέφανος κατεσκευασμένος ἀπὸ τὰ σκληρότερα ἀγκάθια τῆς Παλαιστίνης. Ἡ θήκη αὐτὴ ἔχει τοποθετηθεῖ ἐκ δεξιῶν τῆς ἁγίας Τραπέζης, εἶναι ὅμοια μὲ τὴν ἀντίστοιχον τοῦ Γολγοθᾶ καὶ φέρει τὴν ἀνορθόγραφον ἐπιγραφὴν: ΚΑΙ ΠΛΕΞΑΝΤΕΣ ΣΤΕΦΑΝΩΝ ΕΞ ΑΚΑΝΘΩΝ ΕΠΕΘΥΚΑΝ ΕΠΙ ΤΗΝ ΚΕΦΑΛΗΝ ΑΥΤΟΥ ΚΑΙ ΚΑΛΑΜΟΝ ΕΠΙ ΤΗΝ ΔΕΞΙΑΝ ΑΥΤΟΥ. 3. Τὸ παρεκκλήσιον τῆς Εὑρέσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ         Μετὰ τὸ παρεκκλήσιον τοῦ Ἀκανθίνου Στεφάνου ὁ προσκυνητὴς συναντᾶ πύλην, ἀπὸ τὴν ὁποίαν μὲ κλίμακα ὁδηγεῖται εἰς τὸν ὑπόγειον χῶρον τοῦ Ναοῦ. Τὰ πρῶτα εἴκοσι ἐννέα σκαλοπάτια ὁδηγοῦν εἰς τετράγωνον ναΐσκον ἀφιερωμένον εἰς τὴν Ἁγίαν Ἑλένην, ὁ ὁποῖος φέρει τροῦλλον καὶ περίτεχνον ψηφιδωτὸν δάπεδον. Τὸ παρεκκλήσιον αὐτὸ ἀνῆκε παλαιότερον εἰς τοὺς Αἰθίοπας, οἱ ὁποῖοι ἐξ αἰτίας οἰκονομικῶν δυσχερειῶν ἠναγκάσθησαν νὰ τὸ πουλήσουν εἰς τοὺς Ἀρμενίους, οἱ ὁποῖοι τὸ κατέχουν μέχρι σήμερον καὶ λειτουργοῦν εἰς ἀλτάριον, τὸ ὁποῖον εὑρίσκεται εἰς τὴν ἀνατολικὴν πλευράν του. Πλησίον του καὶ βορείως ὑπάρχει ἀντίστοιχον θυσιαστήριον ἀφιερωμένον εἰς τὸν Ἅγιον Γρηγόριον τὸν Φωτιστήν, τὸν σπουδαιότερον Ἅγιον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἀρμενίας. Εἰς τὴν νότιον πλευρὰν τοῦ παρεκκλησίου ὑπάρχει ἄνοιγμα πρὸς τὸ σπήλαιον τῆς Εὑρέσεως, ἀπὸ τὸ ὁποῖον, συμφώνως πρὸς τὴν παράδοσιν, ἡ Ἁγία Ἑλένη ἐπιστατοῦσε τὰς ἐργασίας διὰ τὴν ἀνεύρεσιν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ καὶ σήμερον καλεῖται «Κάθισμα τῆς Ἁγίας Ἑλένης».         Ἀπὸ τὴν νότιον πλευρὰν τοῦ παρεκκλησίου τῆς Ἁγίας Ἑλένης δευτέρα κλίμαξ μὲ δεκατρία σκαλοπάτια καταλήγει εἰς τὸ σπήλαιον ὅπου εὑρέθησαν ὁ Τίμιος Σταυρός, οἱ ἧλοι καὶ οἱ σταυροὶ τῶν δύο ληστῶν. Ὁ ὅλος χῶρος διαιρεῖται εἰς δύο ἀνισοϋψῆ τμήματα, εἰς τὸ νότιον, ὅπου κατὰ τὴν παράδοσιν εὑρέθη ὁ Σταυρὸς τοῦ Χριστοῦ καὶ ἐκεῖνοι τῶν ληστῶν, καὶ εἰς τὸ βόρειον, ὅπου ἀνεκαλύφθησαν οἱ ἧλοι.         Εἰς τὴν ἀνατολικὴν πλευρὰν τοῦ δαπέδου τοῦ νοτίου σπηλαίου ἔχει τοποθετηθεῖ λευκοπόρφυρος ἐνεπίγραφος πλὰξ, ἡ ὁποία δηλώνει τὸ σημεῖον τῆς Εὑρέσεως τοῦ Σταυροῦ: Ι(ΗΣΟΥΣ) Χ(ΡΙΣΤΟΣ) ΝΙΚΑ, ΑΩΙ. Ὅπως μαρτυρεῖ ἡ ἐπιγραφή, ἡ πλὰξ αὐτὴ ἐτοποθετήθη κατὰ τὴν μεγάλην ἀνακαίνισιν τοῦ Ναοῦ τὸ 1810 ἀπὸ τοὺς Ἕλληνας Ὀρθοδόξους, εἰς τοὺς ὁποίους ἀνῆκε ὁ ἱερὸς αὐτὸς χῶρος. Εἰς τὴν συνέχειαν ἡ δικαιοδοσία αὐτὴ ἠμφισβητήθη ὑπὸ τῶν Λατίνων καὶ ἀποτελεῖ μέχρι σήμερον σημεῖον διαφιλονικόμενον. Ἀντιθέτως, τὸ ἀλτάριον εἰς τὸ βόρειον σπήλαιον, ὅπου ἔχει στηθεῖ ὀρειχάλκινον ἄγαλμα τῆς Ἁγίας Ἑλένης μὲ τὸν Τίμιον Σταυρόν, ἀνήκει εἰς τὴν δικαιοδοσίαν τῶν Λατίνων. 4. Τὸ παρεκκλήσιον «Διεμερίσαντο»         Βορείως τοῦ χώρου τῆς Εὑρέσεως εὑρίσκεται τὸ παρεκκλήσιον «Διεμερίσαντο», τὸ ὁποῖον ἀνήκει εἰς τοὺς Ἀρμενίους. Ἡ ὀνομασία του συνδέεται μὲ τὰς εὐαγγελικὰς διηγήσεις, συμφώνως πρὸς τὰς ὁποίας οἱ Ρωμαῖοι στρατιῶται, ἀφοῦ ἐσταύρωσαν τὸν Χριστόν, “διεμερίσαντο τὰ ἱμάτια αὐτοῦ” (Ματθ. κζ', 35). Ἐπειδὴ ὅμως ὁ χιτὼν τοῦ Κυρίου ἦτο ὑφαντὸς καὶ ἄραφος, καὶ ἦτο ἀδύνατον νὰ διαμοιρασθῇ, ἀποφάσισαν νὰ ρίψουν κλῆρον. Ἔτσι, ἐξεπληρώθη ἡ προφητεία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης: “διεμερίσαντο τὰ ἱμάτιά μου ἑαυτοῖς καὶ ἐπὶ τὸν ἱματισμόν μου ἔβαλον κλῆρον” (Ψαλμ. 21, 19. Πρβλ. καὶ Ἰω. ιθ', 24).         Εἰς τὴν κόγχην τοῦ παρεκκλησίου αὐτοῦ σχηματίζεται ἁγία Τράπεζα καὶ ἔχουν ἀναρτηθεῖ εἰκόνες, αἱ ὁποῖαι ἱστοροῦν τὸν διαμερισμὸν τῶν ἱματίων τοῦ Κυρίου. 5. Τὸ παρεκκλήσιον τοῦ Ἁγίου Λογγίνου         Εἰς τὴν τρίτην κόγχην τῆς ἱερᾶς στοᾶς εὑρίσκεται παρεκκλήσιον ἀφιερωμένον εἰς τὸν ἑκατόνταρχον Λογγῖνον, τὸ ὁποῖον ἀνήκει ἀποκλειστικῶς εἰς τοὺς Ὀρθοδόξους. Εἰς τὸν χῶρον αὐτὸν ὑπάρχει ἁγία Τράπεζα καὶ ὄπισθεν, εἰκών μὲ τὴν παράστασιν τοῦ ἁγίου Λογγίνου, ὁ ὁποῖος ὑψώνει τὴν χεῖρα πρὸς τὸν Ἐσταυρωμένον καὶ ὁμολογεῖ “ἀληθῶς Θεοῦ υἱὸς ἦν οὗτος” (Ματθ. κζ', 54). 6. Τὸ παρεκκλήσιον τῶν Κλαπῶν         Βορειοδυτικῶς τοῦ παρεκκλησίου τοῦ Ἁγίου Λογγίνου εὑρίσκεται τὸ «Παρεκκλήσιον τῶν Κλαπῶν», τό ὁποῖον ἀνήκει εἰς τὴν δικαιοδοσίαν τῶν Ἑλλήνων Ὀρθοδόξων. Κλάπες ὀνομάζεται ἡ πλάξ μὲ δύο ὀπὰς, ἡ ὁποία ἀπετέλει ὄργανον βασανιστηρίων. Ἡ ἵδρυσις τοῦ παρεκκλησίου ὀφείλεται εἰς ἀρχαιοτάτην παράδοσιν, συμφώνως πρὸς τὴν ὁποίαν οἱ βασανισταί τοῦ Χριστοῦ, πρὶν ἀπὸ τὴν Σταύρωσιν, ἀκινητοποίησαν τοὺς πόδας του εἰς τὰς ὀπὰς τῆς πλακὸς.         Ἡ θέσις τῆς πλακός τῶν Κλαπῶν ἦταν παλαιότερον εἰς τὸ Συνέδριον, ἀλλὰ οἱ Χριστιανοὶ τὴν μετέφεραν εἰς τὸ παρεκκλήσιον αὐτὸ μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Ἱερουσαλὴμ ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανοὺς. Ἡ πλάξ ἔχει τοποθετηθεῖ κάτω ἀπὸ μικρὰν ἁγίαν Τράπεζαν καὶ προστατεύεται μὲ κιγκλίδωμα. Εἰς τὸν ὀπίσω τοῖχον τοῦ παρεκκλησίου ἔχει ἀναρτηθεῖ εἰκὼν ἡ ὁποία ἱστορεῖ τὸ γεγονός. 7. Τὸ παρεκκλήσιον τῶν Λατίνων καὶ ὁ κίων τῆς Φραγγελώσεως         Δυτικῶς καὶ μετὰ τὸ ἑπτακάμαρον ὑπάρχει τὸ παρεκκλήσιον τῶν Λατίνων. Κατὰ παράδοσιν τῶν Φραγκισκανῶν εἰς τὸ σημεῖον αὐτὸ ἐνεφανίσθη ὁ Χριστὸς εἰς τὴν Θεοτόκον ἀμέσως μετὰ τὴν Ἀνάστασιν. Διὰ τὸν λόγον αὐτὸν καλεῖται καὶ «Παρεκκλήσιον τῆς Ἐμφανείας».         Ὁ ἱερὸς αὐτὸς χῶρος συσχετίσθη μὲ μεταγενεστέραν παράδοσιν, συμφώνως πρὸς τὴν ὁποίαν, ἀμέσως μετὰ τὴν εὕρεσιν τῶν τριῶν σταυρῶν ἀπὸ τὴν ἁγίαν Ἑλένην, ἀνεστήθη νεκρὸς κατὰ τὴν ἐκφοράν του πρὸς τὸν τάφον, καὶ ἔτσι ἀνεγνωρίσθη ὁ ζωοποιὸς Σταυρὸς τοῦ Χριστοῦ.         Τὸ παρεκκλήσιον ἔχει τρία μικρὰ ἀλτάρια, εἰς τὸ δεξιὸν ἐκ τῶν ὁποίων φυλάσσεται τεμάχιον τοῦ κίονος, ἐπάνω εἰς τὸν ὁποῖον ἔδεσαν καὶ ἐμαστίγωσαν τὸν Κύριον (Ματθ. κζ', 26. Μάρκ. ιε', 15). Εἰς τὸ γεγονός αὐτὸ ὀφείλει τὰς ὀνομασίας του «κίων τῆς Φραγγελώσεως» καὶ «κολόνα τοῦ Δαρμοῦ». Ἄλλοτε, ὁ κίων αὐτὸς ἐφυλάσσετο ἀπὸ τοὺς Ἀρμενίους εἰς τὴν μονήν τους εἰς τὴν ἁγίαν Σιών, σήμερον ὅμως ἔχει περιέλθει εἰς τὴν κατοχὴν τοῦ Τάγματος τῶν Φραγκισκανῶν. 8. Τὸ παρεκκλήσιον «Μή μου ἅπτου» ἢ τῆς Μαρίας τῆς Μαγδαληνῆς         Νοτίως τοῦ παρεκκλησίου τῶν Λατίνων καὶ βορείως τοῦ ἱεροῦ Κουβουκλίου, σώζεται στρογγυλὴ μαρμάρινος πλὰξ, ἡ ὁποία κατὰ τὴν λατινικὴν παράδοσιν, δηλώνει τὸν τόπον ὅπου ὁ Χριστὸς ἐνεφανίσθη εἰς τὴν Μαρίαν τὴν Μαγδαληνὴν μετὰ τὴν Ἀνάστασίν Του καὶ τῆς εἶπε: “Μὴ μου ἅπτου” (Ἰω. κ', 17). Τὸ προσκύνημα αὐτὸ ἀνήκει εἰς τοὺς Λατίνους καὶ ὀνομάζεται «Μὴ μου ἅπτου», ἀπὸ τὰ λόγια τοῦ Χριστοῦ, ἀλλὰ καὶ «Παρεκκλήσιον τῆς Μαρίας τῆς Μαγδαληνῆς». Εἰς τὸν χῶρον αὐτὸν ὑψώνεται ἀλτάριον, ἐπάνω ἀπὸ τὸ ὁποῖον ἀνάγλυφος εἰκών ἱστορεῖ τὸ γεγονός. Ἡ    συγκλονιστικοτέρα ἐμπειρία διὰ κάθε προσκυνητὴν, ὁ ὁποῖος προσέρχεται εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως εἶναι ἡ ἄνοδὸς του εἰς τὸν λεγόμενον “Κρανίου Τόπον”, ὃ λέγεται Ἑβραϊστὶ “Γολγοθᾶ” (Ἰω. ιθ', 17), ὅπου συνετελέσθη τὸ μυστήριον τῆς θείας Οἰκονομίας καὶ ἐσφραγίσθη ἡ καινὴ διαθήκη μὲ τὸ αἷμα τοῦ Θεανθρώπου, τὸ ὁποῖον ἀπέπλυνε ἀπὸ τὰ δεινὰ τῆς ἁμαρτίας καὶ τοῦ θανάτου τὸ ἀνθρώπινον γένος.         Ἀρχικῶς, ὁ λόφος τοῦ Γολγοθᾶ συμπεριελαμβάνετο εἰς τὴν νότιον γωνίαν τοῦ ἐσωτερικοῦ αἰθρίου τοῦ συγκροτήματος τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, ὃπου εἶχε τοποθετηθεῖ μέγας χρυσοῦς διάλιθος σταυρὸς εἰς ἀνάμνησιν τοῦ κοσμοσωτηρίου γεγονότος. Ὁ σταυρὸς αὐτὸς συμφώνως πρὸς τὰς πηγὰς ἀποτελοῦσε ἀφιέρωμα τοῦ αὐτοκράτορος Θεοδοσίου Β' (420). Κατὰ μαρτυρίαν ὅμως τοῦ ἀνωνύμου προσκυνητοῦ τῆς Πλακεντίας, ὁ σταυρὸς αὐτὸς τὸ 570 ἵστατο εἰς ἀνοικτὸν βράχον καὶ περιεβάλλετο ἀπὸ ἀργυρεπίχρυσα κιγκλιδώματα. Κατὰ τὴν ἀνακαίνισιν τῶν ἱερῶν προσκυνημάτων ἀπὸ τὸν Πατριάρχην Μόδεστον, ἐκτίσθη ἐπάνω ἀπὸ τὸν Γολγοθᾶ στέγαστρον διὰ πρώτην φοράν, τὸ ὁποῖον διετηρήθη μέχρι καὶ τὸν 11ον αἰώνα, ὁπότε καὶ ὑψώθη τοῖχος εἰς τὴν ἀνατολικήν του πλευράν. Τὴν ἐποχὴν τῶν Σταυροφόρων ἠνοίχθη εἴσοδος πρὸς τὸν νότον, ἡ ὁποία σήμερον ἔχει μετατραπεῖ εἰς παράθυρον. Τότε, διεμορφώθησαν δύο παράλληλα ἐπιμήκη ἁψιδωτὰ παρεκκλήσια μὲ σταυροθόλια, ἐκ τῶν ὁποίων τὸ βόρειον ἀνήκει εἰς τοὺς Ὀρθοδόξους, ἐνῶ τὸ νότιον ἔχει περιέλθει εἰς τὴν κατοχὴν τῶν Λατίνων.         Ὁ βράχος τοῦ φρικτοῦ Γολγοθᾶ, ὁ ὁποῖος σήμερον ἔχει καλυφθεῖ μὲ μαρμάρινον ἐπένδυσιν, εὑρίσκεται εἰς τὴν νοτιοανατολικὴν πλευρὰν τοῦ Καθολικοῦ, ἀνατολικῶς τῆς Ἀποκαθηλώσεως, καὶ ὑψώνεται τέσσαρα καὶ ἥμισυ περίπου μέτρα ἀπὸ τὸ δάπεδον τοῦ Ναοῦ. Εἰς τὸν χῶρον αὐτὸν ὁδηγοῦν τέσσαρες κλίμακες, ἐκ τῶν ὁποίων ἡ πρώτη εὑρίσκεται ἀνατολικῶς τῆς Ἁγίας Πόρτας, ἡ δευτέρα ἀπὸ τὴν εἴσοδον τῆς νοτίου πλευρᾶς τοῦ Καθολικοῦ, ἡ τρίτη ἀρχίζει ἀπὸ τὸ ἱερὸν Βῆμα τοῦ Καθολικοῦ καὶ ἡ τελευταία ἀπὸ τὰ νοτιοανατολικὰ δώματα τοῦ συγκροτήματος.         Τὸ Ὀρθόδοξον παρεκκλήσιον διακρίνεται διὰ τὴν ἐξαιρετικὴν διακόσμησιν καὶ τὴν ἐπιβλητικότητὰ του. Εἰς τὴν ἀνατολικήν του πλευρὰν καὶ ὑπό τῆς ἁγίας Τραπέζης διακρίνεται εἰς τὸν βράχον κυκλικὸν ἄνοιγμα, ἐντὸς τοῦ ὁποίου ἐστήθη ὁ Σταυρὸς τοῦ μαρτυρίου. Τὸ ἄνοιγμα αὐτὸ καλύπτεται μὲ ἀσπιδόμορφον ἀργυροῦν δίσκον, ἐπάνω εἰς τὸν ὁποῖον ἔχουν ἀποτυπωθεῖ πέντε σκηναὶ ἀπὸ τὰ πάθη τοῦ Χριστοῦ. Ἐπάνω ἀπὸ τὴν ὀπὴν ἔχει τοποθετηθεῖ μαρμάρινος ἁγία Τράπεζα μὲ ἐγχαραγμένην τὴν ἐπιγραφήν: ΘΕΟΡΡΥΤΩ ΑΙΜΑΤΙ ΚΕΝΩΘΕΝΤΙ ΔΕΣΠΟΤΑ ΧΡΙΣΤΕ ΕΚ ΤΗΣ ΣΗΣ ΑΧΡΑΝΤΟΥ ΠΛΕΥΡΑΣ ΚΑΙ ΖΩΟΠΟΙΟΥ ΘΥΣΙΑ ΜΕΝ ΠΕΠΑΥΤΑΙ ΕΙΔΩΛΙΚΗ ΠΑΣΑ ΔΕ Η ΓΗ ΣΟΥ ΤΗΣ ΑΙΝΕΣΕΩΣ ΤΗΝ ΘΥΣΙΑΝ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝ.         Ὀπίσω ἀπὸ τὴν ἁγίαν Τραπέζαν ἔχει τοποθετηθεῖ μέγας σταυρός, ἐπάνω εἰς τὸν ὁποῖον εἶναι προσηλωμένος ὁ Ἐσταυρωμένος, δορυφορούμενος ἀπὸ τὴν Θεοτόκον καὶ τὸν Ἰωάννην. Βορείως τῆς ἁγίας Τραπέζης σχηματίζεται κιονοστήρικτος, μὲ τὴν μορφὴν κιβωρίου, Πρόθεσις μὲ τὴν ἐπιγραφήν: ΣΩΤΗΡΙΑΝ ΕΙΡΓΑΣΩ ΕΝ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΓΗΣ ΧΡΙΣΤΕ Ο ΘΕΟΣ ΕΠΙ ΣΤΑΥΡΟΥ ΤΑΣ ΑΧΡΑΝΤΟΥΣ ΧΕΙΡΑΣ ΕΞΕΤΕΙΝΑΣ.         Τὸ παρεκκλήσιον τῶν Λατίνων εἶναι, συμφώνως πρὸς τὴν παράδοσιν, ὁ τόπος τῆς προσηλώσεως τοῦ Χριστοῦ εἰς τὸν Σταυρόν. Εἰς τὴν ἀνατολικήν του πλευρὰν ὑψώνεται ἀργυροῦν ἀλτάριον, ὀπίσω ἀπὸ τὸ ὁποῖον ψηφιδωτὴ παράστασις ἐξιστορεῖ τὸ φρικτὸν γεγονός. Μικρότερον ἀλτάριον ὑψώνεται ἐξ ἀριστερῶν τοῦ κεντρικοῦ μὲ ὁλόγλυφον εἰκόνα τῆς Θεοτόκου, ἡ ὁποία δέχεται τὸ πλῆγμα τῆς ρομφαίας, συμφώνως πρὸς τὸ εὐαγγελικὸν χωρίον: “καὶ σοῦ δὲ αὐτῆς τὴν ψυχὴν διελεύσεται ρομφαία” (Λουκ. β', 35).         Εἰς τὴν ἀνατολικὴν πλευράν, ἀνάμεσον τοῦ Ὀρθοδόξου καὶ τοῦ Λατινικοῦ προσκυνήματος, σώζεται ρωγμὴ εἰς τὸν βράχον τοῦ Γολγοθᾶ, ἡ ὁποία συμφώνως πρὸς τὴν παράδοσιν ἐσχηματίσθη ἀπὸ τὸν σεισμὸν κατὰ τὴν ὥρα        Ἐξ ἀριστερῶν καὶ ὀπίσω ἀπὸ τὸ παρεκκλήσιον τῶν Κλαπῶν ὑπάρχει μικρὸν τρίχωρον δῶμα μὲ χαμηλὴν ὀροφήν, ἡ «Φυλακὴ τοῦ Χριστοῦ». Ὁ χῶρος ὀφείλει τὴν ὀνομασίαν του αὐτὴν εἰς παράδοσιν, συμφώνως πρὸς τὴν ὁποίαν ὁ Χριστὸς καὶ οἱ λησταὶ ἐκρατήθησαν εἰς τὴν πρόχειρον αὐτὴν φυλακήν πρὶν ὁδηγηθοῦν εἰς τὸν σταυρὸν. Μία δευτέρα ὅμως παράδοσις ἀναφέρει ὅτι εἰς τὸ σημεῖον αὐτὸ ἡ Θεοτόκος ἔπεσε λιπόθυμος, ὅταν ἀντίκρυσε ἐσταυρωμένον τὸν μονογενῆ Υἱὸν της. Ἔτσι ἐξεπληρώθη ἡ προφητεία τοῦ πρεσβύτου Συμεὼν: “καὶ σοῦ δὲ αὐτῆς τὴν ψυχὴν διελεύσεται ρομφαία” (Λουκ. β’, 35).  ΤΟΥ ΑΠΟ ΑΡΙΜΑΘΑΙΑΣ. Δυτικῶς τοῦ Ἱεροῦ Κουβουκλίου ὀπίσω ἀπὸ τὸ παρεκκλήσιον τῶν Κοπτῶν ὑπάρχει σκοτεινὸς χῶρος, εἰς τὸ μέσον τοῦ ὁποίου ὑψώνεται τάφος μικρῶν διαστάσεων. Εἰς τὸν τόπον αὐτὸν πλησίον τοῦ Παναγίου Τάφου ἔχει ταφεῖ ὁ Ἰωσὴφ ἀπὸ τὴν Ἀριμαθαίαν. Εἶναι ὁ μοναδικὸς χῶρος τοῦ Παναγίου Τάφου, ὁ ὁποῖος ἀνήκει εἰς τὴν ἀβυσσινιακὴν θρησκευτικὴν κοινότητα. ΠΗΓΗ:http://jerusalem-patriarchate.info/gr/fylakh.htm ΠΗΓΗ  ΕΙΚΟΝΩΝ: http://picasaweb.google.gr/injerousalem/TheHolySepulchre# ΚΑΙ: http://jerusalem-patriarchate.info/gr/fylakh.htm