ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ, ΨΑΛΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ, ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΡΙΑ ΣΥΛΒΙΑΝ

Ἐπίσημος λειτουργικὴ γλῶσσα εἶναι ἡ ἑλληνική. Ἐξάλλου, συμφώνως πρὸς τὸ σύγγραμμα τῆς Συλβίας τῆς ἐξ Ἀκουιτανίας «Peregrinatio ad loca sancta», ποὺ συνετάχθη τὸν Δ΄ αἰῶνα, ἐν τοῖς ἀρχαίοις χρόνοις τῆς Ἐκκλησίας, ἐπίσημος λειτουργικὴ γλῶσσα ἦτο ἡ ἑλληνική, τῶν ἄλλων δὲ γλωσσῶν χρῆσις ἐν τῇ Λειτουργίᾳ ἐγένετο, ὅταν ἤρξαντο νὰ μεταφράζωνται εἰς αὐτὰς αἱ ἅγιαι Γραφαί, διότι ἡ μετάφρασις σκοπὸν εἶχε τὴν ἀνάγνωσιν καὶ ἑρμηνείαν αὐτῶν πρὸς τὸν λαὸν ἐν τῇ λειτουργίᾳ. Τούτου ἕνεκα ἀρχαιοτάτη λειτουργικὴ γλῶσσα ἐν αὐτῇ ἔτι τῇ Ρώμῃ καὶ ἐν Ἀφρικῇ ἦτο ἡ ἑλληνική, ἐν ᾗ συνέγραφον τὰ ἑαυτῶν συγγράμματα καὶ οἱ ἀρχαῖοι ἐπίσκοποι τῆς Ρώμης μέχρι τοῦ Πάπα Βίκτωρος καὶ οἱ θεολόγοι τῆς Ἀφρικῆς. Κατὰ τὸ σύγγραμμα τῆς Συλβίας, χρῆσις τῆς ἑλληνικῆς ἐγίνετο καὶ ἐν τῇ ἐκκλησιαστικῇ ψαλμωδίᾳ, εἶναι δὲ γνωστὸν ὅτι τὸ πρῶτον ἐν Ἄρλῃ τῆς Γαλλίας ὁ ἐπίσκοπος Καισάρειος (522-527), πρὸς μείζονα ζωηρότητα τῆς κοινῆς ψαλμωδίας, ὥρισε ἵνα οἱ μὲν ψάλλωσιν ἑλληνιστί, οἱ δὲ λατινιστί, ὥστε καὶ κατὰ τὸν 6ον ἔτι αἰῶνα λειτουργικὴ γλῶσσα καὶ ἐν τῇ Δύσει ἦτο ἡ ἑλληνικὴ, ἐνιαχοῦ ὅμως ἀπὸ τοῦ 4ου αἰῶνος ἐγίνετο ἀποκλειστικὴ χρῆσις τῆς λατινικῆς γλώσσης, διὸ καὶ ἡ Συλβία ἀκούουσα ἐν Ἱεροσολύμοις μόνον τὴν Ἑλληνικὴν γλῶσσαν, ἐν ταῖς τελεταῖς, καὶ περιγράφουσα αὐτὰς διὰ τοὺς ἐν τῇ Δύσει, μετέφραζεν ἐνίοτε τὰς ὀνομασίας τῶν τελετῶν καὶ τῶν ἱερῶν ἀσμάτων. Ἐπίσης ἡ Συλβία παρατηρεῖ ὅτι κἂν ἐγίνωσκεν ὁ ἐπίσκοπος Ἱεροσολύμων ἄλλην τινὰ γλῶσσαν, ἑλληνιστὶ ὤφειλε πάντοτε νὰ διδάσκῃ τὸν Λόγον τοῦ Θεοῦ. Ἐὰν μεταξὺ τῶν ἀκροατῶν ὑπῆρχον τινὲς μὴ εἰδότες τὴν ἑλληνικήν, εἷς τῶν πρεσβυτέρων μετέφραζε τὰ λεγόμενα εἰς τὴν συροχαλδαϊκὴν γλῶσσαν, ὅθεν οἱ ἐκ τῆς Δύσεως ἐρχόμενοι προσκυνηταὶ ἰδιωτικῶς ἐπληροφοροῦντο περὶ τῶν λεγομένων ὑπὸ τοῦ Ἐπισκόπου παρὰ τῶν συμπολιτῶν αὐτῶν τῶν εἰδότων τὴν ἑλληνικήν. Ἡ Συλβία μᾶς ἀναφέρει ἐπίσης ὅτι τὸ κήρυγμα τοῦ θείου λόγου ἐν τῇ ἀρχαίᾳ ἐποχῇ ἦτο κατ’ ἐξοχὴν καθῆκον τοῦ ἐπισκόπου, διὸ καὶ ὁ Ἐπισκοπικὸς θρόνος ἐκαλεῖτο «διδασκαλικὸς θρόνος». «Παυσαμένου τοῦ ἀναγινώσκοντος», λέγει ὁ Ἰουστῖνος ὁ φιλόσοφος καὶ μάρτυς, «ὁ προεστὼς διὰ λόγου τὴν νουθεσίαν καὶ παράκλησιν τῆς τῶν καλῶν τούτων μιμήσεων ποιεῖται». Καὶ ἐνιαχοῦ μὲν ἐκήρυττον τὸν θεῖον λόγον καὶ οἱ πρεσβύτεροι, ἀλλ’ ἐν Ἱεροσολύμοις  ἐφηρμόζετο ἡ ἑξῆς ἀρχαιοτάτη διάταξις: «Ὅταν ἀναγιγνωσκόμενον ἦ τὸ Εὐαγγέλιον, πάντες οἱ πρεσβύτεροι καὶ οἱ διάκονοι καὶ πᾶς ὁ λαὸς στηκέτωσαν μετὰ πολλῆς ἡσυχίας καὶ ἑξῆς παρακαλείτωσαν οἱ πρεσβύτεροι τὸν λαόν, ὁ καθεὶς αὐτῶν, ἀλλὰ μὴ ἅπαντες. Καὶ τελευταῖος πάντων ὁ ἐπίσκοπος ὡς ἔοικε Κυβερνήτη», γράφει ἡ Συλβία. Ὥστε κατὰ τὴν συνήθειαν ταύτην  ὠμίλουν πρῶτον οἱ πρεσβύτεροι κατὰ σειράν, ὕστερον δὲ τούτων ὁ ἐπίσκοπος ἑρμηνεύων τὰ ἀναγινωσκόμενα καὶ ἐποικοδομῶν τὸν λαόν. Ἐν ἄλλαις ἐκκλησίαις, ἐν αἷς ἐπετρέπετο τὸ κήρυγμα τοῦ θείου λόγου καὶ εἰς τοὺς πρεσβυτέρους, ὠμίλει πρῶτον ὁ ἐπίσκοπος καὶ ὕστερον ὁ πρεσβύτερος, καίτοι ἐνίοτε παρήλλασεν ἡ τάξις, ἀλλ’ οὐδαμοῦ ἀλλαχοῦ ἐπεκράτει ἡ Ἱεροσολυμιτικὴ συνήθεια.   Ὡς γνωστὸν δ’ ἀπὸ τῶν πρώτων ἡμερῶν τῆς Ἐκκλησίας, ἦτο ἐν χρήσει ἡ ἱερὰ ψαλμῳδία, ἥτις εἶναι σύγχρονος τῇ λατρείᾳ καθόλου. Ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς καὶ οἱ ἅγιοι αὐτοῦ Ἀπόστολοι «ὑμνήσαντες ἐξῆλθον εἰς τὸ Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν» (Μάρκ. 14,26) μετὰ τὴν τέλεσιν τοῦ Μυστικοῦ Δείπνου. Ἔκτοτε ἡ ἱερὰ ὑμνῳδία συνεδέθη μετὰ τῆς τελέσεως τοῦ μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας καὶ μετὰ πάσης καθόλου προσευχῆς τῶν χριστιανῶν. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος καὶ ὁ Σύλας ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ τῶν Φιλίππων κατὰ τὸ μεσονύκτιον «προσευχόμενοι ὕμνουν τὸν Θεόν» (Πράξ. 16,25), πάντες δὲ οἱ πιστοὶ ἐν ἑκάστῃ αὐτῶν συνάξει ὕμνουν τὸν Θεὸν ἄδοντες καὶ ψάλλοντες ψαλμούς, ὕμνους καὶ πνευματικὰς ὠδὰς (Ἐφεσ. 5,19). Καὶ μετὰ τὴν Ἀποστολικὴν ἐποχὴν ἔψαλλε κυρίως ὁ λαός, ἀλλὰ ἤδη ἀναφαίνονται καὶ οἱ ψαλμοί, ἱεροψάλται, ψαλμῳδοί, ᾠδοὶ καὶ τέλος ὑποβολεῖς, ὅπερ δηλοῖ ὅτι οὐδαμῶς ἔψαλλον μόνο οἱ ψάλται, ἀλλά, ὅτι ὁπωσδήποτε ὑπῆρχον καὶ εἰδικοὶ ψάλται, οἵτινες κατελέγοντο εἰς τὸν κλῆρον, διὸ καὶ «κανονικοὶ ψάλται» ὠνομάζοντο, ὤφειλον δὲ «ὡράριον φορεῖν καὶ οὕτως ἀναγινώσκειν ἢ ψάλλειν ἀπὸ διφθέρας» ἱστάμενοι ἐν τῷ «ἄμβωνι» ἐν τῷ μέσῳ τοῦ ναοῦ. Συμφώνως πρὸς τὰς πληροφορίας τῆς Συλβίας, παρὰ ταῦτα ἡ ψαλμῳδία, οὐδαμῶς ἦτο ἀποκλειστικὸν ἔργον τῶν ψαλτῶν ἀλλὰ καὶ τοῦ λαοῦ, ὑποψάλλοντος καὶ ὑπηχοῦντος. Διὰ συστηματικῆς κατηχήσεως καὶ θρησκευτικῆς παιδεύσεως ὁ λαὸς ἠδύνατο νὰ παρακολουθῇ δι’ ἀμέσου συμμετοχῆς τὰ ἱερὰ ἀναγνώσματα τῶν Γραφῶν καὶ νὰ ὑποψάλλῃ τοὺς διαφόρους ψαλμοὺς καὶ τὰ ἀντίφωνα, διηρημένος εἰς δυὸ χορούς, ἀλλὰ ἐπὶ πλέον, ὡς ἐν Ἀντιοχείᾳ, κατὰ πάσαν πιθανότητα, οὕτω ἐν Ἱεροσολύμοις, καθ’ ἑκάστην ἡμέραν ἐν τῇ ἑσπερινῇ ἀκολουθίᾳ, ὑπῆρχε χορὸς ἐκ πολλῶν ἀπαρτιζόμενος παιδίων, τὰ ὁποῖα ἔψαλλον τὸ «Κύριε Ἐλέησον». Εὔδηλον δὲ ὅτι ἡ συμμετοχὴ τῶν ἀκάκων παίδων  καὶ τοῦ λαοῦ ἐν τῇ ἱερᾷ ψαλμωδίᾳ προσέδιδεν εἰς τὰς τελετὰς τοῦ Ναοῦ ὅλως ἔκτακτον ζωηρότητα καὶ ἀνέκφραστον συγκίνησιν. Ὅμως κατ’ ἐξοχὴν ψάλλοντες ἐν τῷ Ναῷ ἦσαν οἱ μοναχοί. Ὑπάρχει ἀρχαιοτάτη παράδοσις, καθ’ ἣν ὁ Ἅγιος Ἰάκωβος περὶ τὸ 60 ἔτος ὤρισε τινὰς τῶν πιστῶν ἳνα ζῶσι κοινοβιακῶς περὶ τὸν Ἅγιον Τάφον τοῦ Σωτῆρος καὶ μεριμνῶσι περὶ αὐτοῦ, ἀλλὰ τὸ Πανάγιον ἐκεῖνο Προσκύνημα μετὰ τῶν λοιπῶν ἱερῶν σεβασμάτων μόλις κατὰ τὸν 4ον αἰῶνα ἐξῆλθε τῆς ἀφανείας αὐτοῦ διὰ τῆς εὐσεβοῦς μητρὸς τοῦ πρώτου χριστιανοῦ Βασιλέως. Ὁ ἐπ’ αὐτοῦ ἱδρυθεὶς Ναὸς τῆς Ἀναστάσεως μετὰ τοῦ ἐπὶ τῆς εὑρέσεως τοῦ Σταυροῦ καὶ τοῦ Γολγοθᾶ Ναοῦ καὶ τοῦ Μαρτυρίου οὐδαμῶς ἦτο συνήθης ἐνοριακὸς Ναός, ὡς ἐν ἄλλαις πόλεσι τοῦ χριστιανισμοῦ ἦσαν οἱ ἱδρυόμενοι ναοί, ἀλλ’ εἶχεν ὅλως ἔκτακτον σημασίαν διὰ σύμπαντα τὸν χριστιανικὸν κόσμον.  Ἐπὶ τοῦ Παναγίου Τάφου, ὡς περιγράφει ἡ Συλβία, ἄσβεστον ἔδει νὰ καίῃ τὸ ἱερὸν φῶς καὶ διηνεκῶς ἔδει νὰ ὦσιν αἱ ἐν αὐτῷ εὐχαί, πρὸς τοῦτο δ’ ἔδει νὰ ὑπάρχωσιν ἄνθρωποι, μὴ ἔχοντες ἕτερα καθήκοντα πλὴν τῆς ἐν τῷ ναῷ διακονίας καὶ λειτουργίας. Ἀπαραίτητος ἦτο ἡ ἵδρυσις ἰδιαιτέρου τάγματος μοναχῶν διὰ τοὺς ἐπὶ τῶν ἱερῶν προσκυνημάτων ναούς. Τούτου ἕνεκα τῷ 326 σὺν τῇ ἱδρύσει τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως ἱδρύθη καὶ ἡ Ἁγιοταφιτικὴ Ἀδελφότης, τεταγμένη ὑπὸ τὸν «τὴν ἱεροσύνην ἔχοντα τῶν ἁγίων τόπων» καὶ τὴν «παραφυλακὴν τοῦ Τιμίου ξύλου τοῦ Σταυροῦ» Σκευοφύλακα τοῦ Παναγίου Τάφου λεγόμενον. Ἡ ἀδελφότης αὕτη ἀπαρτίζει ἐν τῷ Ναῷ ὠρισμένον τάγμα, διότι ἤδη  ὁ Ἅγιος Κύριλλος Ἐπίσκοπος Ἱεροσολύμων μνημονεύει «μοναζόντων τάγματος», ἡ δὲ Συλβία συνεχῶς ποιεῖται μνείαν μοναχῶν, κύριον ἔργον ἐχόντων τὰς ἐν αὐτῷ τελετὰς καὶ ἀγρυπνίας, ἑτέρων μοναχῶν ὡρισμένων διὰ τὸν Ναὸν τῆς Βηθλεέμ. Εἰς τὴν Συλβίαν ἐνεποίησε βαθυτάτην ἐντύπωσιν τὸ ὅτι πάντα τὰ ἱερὰ ἄσματα καὶ αἱ εὐχαὶ τῶν ἱερέων καὶ τοῦ Ἐπισκόπου προσηρμόζοντο  πρὸς τὸν τόπον καὶ τὴν ἡμέραν, καθ’ ἣν ἐψάλλοντο ἢ ἀπηγγέλοντο. Ὁ λαὸς συμμετεῖχε τῶν τελετῶν κυρίως κατὰ τὰς Κυριακὰς καὶ τὰς ἑορτάς, τὰς δὲ καθημερινὰς τελετὰς ἐτέλουν οἱ μοναχοί του Ἁγίου Τάφου, παρισταμένου πάντοτε τοῦ Ἐπισκόπου Ἱεροσολύμων καὶ τοῦ περὶ αὐτὸν κλήρου, ἐν ᾧ διακεκριμένην κατεῖχε θέσιν ὁ Ἀρχιδιάκονος, ἴδιον, πρὸς τοῖς ἄλλοις, ἔχων καθῆκον νὰ προεξαγγέλλῃ εἰς τὸν λαὸν τὰς ἑκάστοτε ἐπακολουθούσας διαφόρους τελετὰς καὶ ἑορτάς. Αὐτόδηλον, ὅτι αἱ τελεταὶ ὅλως ἔκτακτον λαμπρότατα προσελάμβανον κατὰ τὰς μεγάλας ἑορτὰς τοῦ χριστιανισμοῦ καθ’ ἃς τὰ ἱερὰ προσκυνήματα ἀπήστραπτον διακεκοσμημένα ὑπὸ χρυσῶν καὶ πολυτίμων καὶ ἐκ καθαρᾶς μετάξης ἱερῶν σκευῶν καὶ ἀμφίων. Αἱ καθημεριναὶ ἀκολουθίαι τοῦ Ναοῦ ἤρχοντο κατὰ τὰς μεσονυκτίους ὥρας μετὰ τὴν πρώτην ἀλεκτρυοφωνίαν, ὁπότε αἱ πύλαι τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, τοῦ Ναοῦ τοῦ Μαρτυρίου καὶ τοῦ Ναοῦ τοῦ Σταυροῦ, εἰσήρχοντο δὲ πάντες οἱ μοναχοὶ καὶ αἱ παρθένοι ὡς καὶ οἱ ἐκ τῶν λαϊκῶν ἐπιθυμοῦντες νὰ ἐπαγρυπνήσωσι μέχρι πρωΐας. Ψαλμοὶ καὶ ἀντίφωνα ἀδόμενα ὑπὸ τῶν μοναχῶν καὶ εὐχαὶ ἀπαγγελόμεναι ὑπὸ τῶν ἐφημερευόντων Πρεσβυτέρων ἀπήρτιζον τὴν μεταμεσονύκτιον τελετήν, ἅμα δὲ τῇ χαραυγῇ ἐψάλλοντο τὰ ἱερὰ ἄσματα τοῦ ὄρθρου, ἅτινα οὕτω μὲν ὀνομάζονται ὑπὸ τῆς Συλβίας, συνίσταντο δέ, ὡς τινὲς εἰκάζουσιν, ἐκ ψαλμῶν τοῦ Δαυΐδ, ὡς «Τὸ πρωὶ εἰσακούσει τῆς φωνῆς μου…τὸ πρωὶ παραστήσομαί σοι καὶ ἐπόψομαι» (ψαλμ.5) «ἐν τῷ φωτί σου ὀψόμεθα φῶς» (35) «ἐξαπόστειλον τὸ φῶς σου καὶ τὴν ἀλήθειάν σου» (42) «ἐξεγερθήσομαι ὄρθρου» (56) «τὸ πρωὶ ἡ προσευχή μου προφθάσει σε» (87), «ἐνεπλήσθημεν τὸ πρωὶ τοῦ ἐλέους σου καὶ ἠγαλλιασάμεθα καὶ εὐφράνθημεν» (89) καὶ ἄλλοι ψαλμοὶ σχετικὰς περιέχοντας ἐννοίας. Πάντως δὲ ἂν ἐψάλλοντο καὶ ἱερὰ τινὰ ἄσματα, ταῦτα περιεῖχον στίχους ἐκ τοῦ Δαυῒδ ψαλμῶν προφητικῶν περὶ τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου, τοῦ ἡλίου τῆς Δικαιοσύνης, ὡς «Λίθον ὃν ἀπεδοκίμασαν οἱ οἰκοδομοῦντες, οὗτος ἐγεννήθη εἰς κεφαλὴν γωνίας…, αὕτη ἡ ἡμέρα ἣν ἐποίησεν ὁ Κύριος…εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου (ψαλμ. 117). Κατὰ τὴν διάρκειαν τῶν ὀρθρινῶν τούτων ψαλμῶν κατήρχετο ἐκ τοῦ ἐπισκοπείου εἰς τὸν Ναὸν ὁ Ἐπίσκοπος Ἱεροσολύμων, ἄδηλον δ’ ἐκ τῶν ἐκφράσεων τῆς Συλβίας ἂν καθ’ ἑκάστην ἐτέλει τὴν λειτουργίαν ἢ μόνον κατὰ Τετάρτην, Παρασκευήν, Σάββατον, Κυριακὴν καὶ κατὰ τὰς ἡμέρας τῶν ἑορτῶν τῶν μαρτύρων, ἄδηλον δ’ ὠσαύτως ἐν τίνι κυρίως συνίστατο ἡ ὀρθρινὴ ἀκολουθία, καθ’ ἃς  ἡμέρας δὲν ἐτελεῖτο ἡ Λειτουργία.   Ἐτελεῖτο δὲ καθ’ ἑκάστην ἐν τῷ Ναῷ, πλὴν μεταμεσονυκτίου καὶ ὀρθρινῆς ἀκολουθίας, ἡ στ’  ὥρα περὶ τὴν μεσημβρίαν καὶ ἡ θ’ ὥρα τῇ 3 μ.μ. κατερχομένου τοῦ Ἐπισκόπου εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως καὶ ἀπαγγέλοντος εὐχὰς τινὰς ὑπὲρ τῶν πιστῶν μετὰ τὰς ψαλμωδίας τῶν μοναχῶν. Περὶ δὲ ὥραν 4ην ἑκάστης ἡμέρας ἐτελείτο τὸ Λυχνικόν, ἠνάπτοντο ἐν τῷ Ναῷ φῶτα ἐκ τοῦ ἀσβέστου διατηρουμένου ἐπὶ τοῦ Παναγίου Τάφου φωτός, ἐψάλλοντο ἑσπερινοὶ ψαλμοὶ καὶ μακρὰ ἀντίφωνα, κατήρχετο ὁ Ἐπίσκοπος εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως μετὰ τῶν πρεσβυτέρων καὶ ἵστατο, μετὰ τὴν λῆξιν τῶν ἱερῶν ἀσμάτων πρὸ τοῦ σπηλαίου τοῦ Ἁγίου Τάφου, εἷς δὲ τῶν διακόνων ἐμνημόνευε τῶν ὀνομάτων τῶν πιστῶν καὶ ὁ χορὸς τῶν παίδων ἔψαλλε «Κύριε ἐλέησον». Μετὰ τοῦτο ὁ Ἐπίσκοπος ἀπήγγελεν εὐχὰς πρῶτον ὑπὲρ πάντων τῶν χριστιανῶν, δεύτερον ὑπὲρ τῶν Κατηχουμένων καὶ τρίτον ὑπὲρ τῶν πιστῶν, ὕστερον δὲ ψάλλοντες καὶ λιτανεύοντες μετέβαινον πάντες εἰς τὸν Σταυρὸν ἐναλλὰξ καὶ εἰς τὰ δυὸ τμήματα τοῦ Ναοῦ ἐκείνου, καταπεφωτισμένου ὄντος τὴν ὥραν ἐκείνην, ἔνθα καθ’ ὅμοιον τρόπον ἀπηγγέλοντο ὑπὲρ τὲ τῶν Κατηχουμένων καὶ τῶν πιστῶν εὐχαί, πάντες δὲ ἠσπάζοντο τὴν δεξιάν τοῦ εὐλογοῦντος αὐτοὺς Ἐπισκόπου καὶ ἀπελύοντο. Τοιαῦται ἦσαν αἱ καθημεριναὶ τελεταὶ ἐν διαρκείᾳ ἁπάσης τῆς ἑβδομάδος, τῇ δὲ νυκτὶ τοῦ Σαββάτου συνηθροίζετο  ὁ λαὸς εἰς τὴν παρὰ τὴν Ἀνάστασιν Βασιλικὴν πρὸ τῆς ἀλεκτρυφωνίας, ἐπειδὴ ὑπῆρχε συνήθεια αἱ πύλαι τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως νὰ μὴν ἀνοίγωσι πρὸ τῆς ὥρας ἐκείνης, ἕκαστος δ’ ἔσπευδε νὰ φθάσῃ πρὸ αὐτῆς. Ἱερὰ ἄσματα καὶ ἀντίφωνα διακοπτόμενα ὑπὸ σχετικῶν εὐχῶν τῶν ἱερῶν ἀνεμέλποντο ὑφ’ ὅλου τοῦ λαοῦ καὶ τῶν μοναχῶν κατὰ τὰς νυκτερινὰς ἐκείνας ὥρας, ἅμα δὲ τῇ πρώτῃ ἀλεκτρυοφωνίᾳ κατήρχετο ὁ Ἐπίσκοπος ἐκ τοῦ ἐπισκοπείου  καὶ συνείρχετο μετὰ τῶν πιστῶν εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως, ὅστις ἦτο ἤδη κατάφωτος. Εἷς τῶν πρεσβυτέρων ἔψαλλε ψαλμόν, ὑπηχοῦντος τοῦ λαοῦ τὰς ἀκροστιχίδας καὶ ἀπηγγέλετο εὐχή, τοῦτο ἐπανελαμβάνετο δὶς καὶ ἐμνημονεύοντο τὰ ὀνόματα τῶν πιστῶν.  Καθ’ ὅλην τὴν διάρκειαν τῆς ἀκολουθίας ταύτης ὁ Ἐπίκοπος ηὑρίσκετο ἐντὸς τοῦ σπηλαίου τοῦ Παναγίου Τάφου, ἔνθα προσηύχετο, καὶ ἡ ὥρα δὲ καὶ ὁ τόπος ἐν ᾧ ταῦτα ἐτελοῦντο, πάντων δὲ μάλιστα ἡ κοινή τοῦ λαοῦ καὶ τῶν μοναχῶν ψαλμῳδία, ἀπερίγραπτον ἐνέπνεον τὴν συγκίνησιν, ὡς ἔλαβεν ἀφορμὴ καὶ ὁ ἅγιος Κύριλλος νὰ ὑποδείξῃ ἐν ταῖς Κατηχήσεσιν αὐτοῦ. Μετὰ τὸ τέλος τῶν ψαλμῶν καὶ τῶν εὐχῶν ἐκ τοῦ σπηλαίου τοῦ Παναγίου Τάφου ἀνεγίγνωσκεν ὁ Ἐπίσκοπος τὸ Εὐαγγέλιον τῆς Ἀναστάσεως ἐν βαθυτάτῃ κατανύξει, κλαίοντος τοῦ λαοῦ, εἰς τὸ θέαμα τοῦ ὁποίου οὐδαμῶς ἠδύνατο νὰ μείνῃ ἀπαθὴς καὶ ὁ μᾶλλον σκληροκάρδιος ἄνθρωπος. Ὕστερον δὲ τούτου ὁ Ἐπίσκοπος ἐν ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις συνοδευόμενος ὑπὸ τοῦ λαοῦ μετέβαινεν εἰς τὸν Ναὸν τοῦ Σταυροῦ, ἔνθα ἐτέλει εὐχὴν ὑπὲρ τῶν πιστῶν καὶ ἀπέλυεν αὐτούς, ἀσπαζομένους τὴν δεξιὰν αὐτοῦ. Οἱ μοναχοί τοῦ Ἁγίου Τάφου καὶ οἱ ἀενάως ἀγρυπνοῦντες ἐν τῷ Ναῷ κληρικοὶ ἐξηκολούθουν μέχρι τῆς πρωΐας τὴν ἀγρυπνίαν ψάλλοντες ψαλμοὺς καὶ ἀντίφωνα πέριξ τοῦ ἁγίου μνήματος, παρέμενον δ’ ἐν τῷ Ναῷ καὶ ὅσοι τῶν λαϊκῶν ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν ἤθελον νὰ συναγρυπνήσωσι μέχρι τῆς πρωΐας. Περὶ ὥραν 8 ἢ 9 τῆς Κυριακῆς ἤρχετο μετὰ τῶν πρεσβυτέρων ὁ Ἐπίσκοπος εἰς τὸν Γολγοθᾶν, ἔνθα ἐτέλει τὴν λειτουργίαν τῶν Κατηχουμένων. Μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν τῶν ἁγίων Γραφῶν καὶ τὸ κήρυγμα τοῦ θείου λόγου ὑπὸ τὲ τῶν πρεσβυτέρων καὶ τοῦ Ἐπισκόπου, ἤρχοντο πάντες ἐκ τοῦ Γολγοθᾶ εἰς τὴν Ἀνάστασιν, ἐκτὸς τῶν Κατηχουμένων, ἐπειδὴ ἐνταῦθα ἐτελεῖτο ἡ λειτουργία τῶν πιστῶν. Ἡ Συλβία δὲν περιέγραψε τὴν Λειτουργίαν, πάντως διότι πανταχοῦ καὶ ἐν τῇ Δύσει καὶ ἐν τῇ Ἀνατολῇ μία καὶ ἡ αὐτὴ ὑπῆρχε λειτουργία ἐλαχίστας κατὰ τόπους, ἐξωτερικὰς ἔχουσα διαφορὰς. Ἐπίσης σημειοῖ τὰ διάφορα τμήματα τῆς Λειτουργίας ἅτινα πληρέστατα συμφωνοῦσιν πρὸς τὴν κατὰ τὸν δ’  αἰῶνα λειτουργίαν τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων, ἣν  περιέγραψεν ὁ ἅγιος Κύριλλος καὶ ἥτις εἶναι ἡ ἀρχαιοτάτη ἀποστολικὴ λειτουργία τοῦ ἁγίου Ἰακώβου.  Ἀρχαιοτάτη ὑπῆρχεν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ἑορτὴ ἡ Ἐπιφάνεια καλουμένη ἢ τὰ Ἐπιφάνεια, Θεοφάνεια ἢ τὰ Θεοφάνια, ὑποδηλοῦσα οὐ μόνον τὴν κατὰ σάρκα γέννησιν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ Ἰορδάνῃ φανέρωσιν αὐτοῦ ὡς Θεοῦ, τούτου δ’ ἕνεκα συνεωρτάζοντο αἱ δύο  ἑορταί, ἡ τῆς Χριστοῦ γεννήσεως καὶ ἡ τῶν Θεοφανείων, καὶ μόλις ἀπὸ τοῦ τέλους τοῦ Δ’ αἰῶνος ἐπῆλθεν ὁ χωρισμὸς τῶν δυὸ ἑορτῶν. Ἐν Ἱεροσολύμοις ἐπεβραδύνθη ὁ χωρισμὸς οὗτος, ὡς καταφαίνεται ἐκ τῆς κατὰ τὸν Στ΄ αἰῶνα εἰδήσεως Κοσμᾶ τοῦ Ἰνδικοπλεύστου λέγοντος ὅτι «οἱ Ἱεροσολυμίται…τοῖς Ἐπιφανείοις ποιοῦσιν τὴν γένναν», ὄντως δὲ καθ’ ὅν χρόνον ἔγραφεν ἡ Συλβία, ἐν Ἱεροσολύμοις συνεωρτάζετο ἔτι ἡ ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων μετὰ τῆς Ἐπιφανίας τοῦ Κυρίου τῇ 6 Ἰανουαρίου, πρώτην δὲ φορὰν ἀπὸ τῆς ἀνευρέσεως τοῦ χειρογράφου αὐτῆς ἐγνώσθη ἡ εἴδησις, ὅτι ἐπὶ 8 ἡμέρας ἐπανηγυρίζετο ἡ ἑορτὴ αὕτη ὡς καὶ ἡ τοῦ Πάσχα καὶ ἡ τῆς Πεντηκοστῆς. Ἐτελεῖτο δὲ ἡ πανήγυρις αὐτῆς ἐν Βηθλεέμ, ὅπου κατὰ τὴν νύκτα ἐν τῷ Σπηλαίῳ τῆς Γεννήσεως ἐτέλει ὁ Ἐπίσκοπος Ἱεροσολύμων, ἐπειδὴ λίαν μεταγενεστέρως εἶχεν ἴδιον ἐπίσκοπον, τὴν λειτουργίαν. Συγχρόνως ὅμως ἐπανηγυρίζετο ἡ ἑορτὴ καὶ ἐν τοῖς λοιποῖς προσκυνήμασι, κατὰ τὰς τρεῖς πρώτας ἡμέρας ἐν τῷ Γολγοθᾷ, τὴν τετάρτην ἡμέρα ἐπὶ τοῦ Ὄρους τῶν Ἐλαιῶν, τὴν πέμπτην ἐν Βηθανίᾳ, τὴν ἕκτην ἐν Σιῴν, τὴν ἑβδόμην ἐν τῷ Ναῷ τῆς Ἀναστάσεως καὶ τὴν ὀγδόην ἐν τῷ τοῦ Σταυροῦ, συνέρρεε δὲ κατὰ τὰς ἡμέρας ἐκείνας ἄπειρον πλῆθος ἐκ τῶν πέριξ εἰς Ἱερουσαλὴμ διὰ τὰς πανηγύρεις τῶν ὀκτὼ ἡμερῶν. Κατὰ τὴν διάρκεια αὐτῶν οἱ μοναχοί τῆς Βηθλεὲμ ἀδιαλείπτως ἐλιτάνευον ἐν τῷ Ναῷ αὐτῆς καὶ ἐτέλουν τὰς καθορισμένας τελετὰς ἐν τῷ ἱερῷ Σπηλαίῳ. Μετὰ τὴν ἀνωτέρω ἑορτήν, ἐν Ἱεροσολύμοις ἐωρτάζετο τῇ 14 Φεβρουαρίου ἡ τῆς Ὑπαπαντῆς ἑορτή, ἥτις ἦτο κατ’ ἀρχὰς ἐπιτόπιος Ἱεροσολυμιτικὴ ἑορτή, ἐπεκράτησε δ’ ἐν τῇ Δύσει τελευτῶντος τοῦ Ε΄ ἐν δὲ τῇ Ἀνατολῇ ἀρχομένου τοῦ Στ’ αἰῶνος. Κατ’ αὐτὴν ἐν τῷ Ναῷ τῆς Ἀναστάσεως οἱ πρεσβύτεροι καὶ ὁ Ἐπίσκοπος ἠρμήνευον τὸ Εὐαγγέλιον τῆς ἡμέρας, ἐτέλουν δὲ τὴν θείαν λειτουργίαν μετὰ τῆς Ἐκκλησιαστικῆς τάξεως ὁμοίας πρὸς τὴν τοῦ ἁγίου Πάσχα, ἥτις ἦτο ὅλως ἐξαιρετικῶς πανηγυρικὴ ὡς καὶ σήμερον.   Αὕτη βεβαίως ἦτο ἡ μεγίστη τῶν ἑορτῶν, ἀλλὰ προηγεῖτο αὐτῆς ἡ νηστεία τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, ἥτις ἐν διαρκείᾳ ὀκτὼ ἑβδομάδων ἐτελεῖτο ἐν Ἱεροσολύμοις μόνον ἐπὶ τερραράκοντα μία ἡμέρας, διότι ἀπηγορεύετο ἡ νηστεία κατὰ Σάββατον καὶ Κυριακὴν πλὴν τοῦ Μ. Σαββάτου, οὕτως ὥστε ἐπὶ δυὸ ἡμέρας καθ’ ἑκάστην ἑβδομάδα διεκόπτετο ἡ  νηστεία. Τακτικὴ νηστεία ἦτο κυρίως τὸ τρώγειν ἅπαξ τῆς ἡμέρας μόνον, ἀλλ’ ὑπῆρχε μεγάλη ποικιλία ἐν τῇ τηρήσει αὐτῆς, διότι οἱ «ἀποτακτῖται» ἰδίως ἐτήρουν αὐστηροτάτην νηστείαν, τινὲς μὲν ἔτρωγον ἀνὰ δυὸ ἢ τρεῖς ἡμέρας, ἄλλοι δὲ ἅπαξ τῆς ἑβδομάδος. Οὗτοι ἦσαν οἱ λεγόμενοι «ἐβδομαδάριοι», οἵτινες ἔτρωγον κατὰ Σάββατον, μετὰ τὴν κοινωνίαν τῶν ἀχράντων μυστηρίων καὶ κατὰ Κυριακήν. Οὒτ’ ἐπῃνοῦντο οἱ ὑπερβολικῶς νηστεύοντες, σημειοῖ ἡ Συλβία, οὒτ’ ἐψέγοντο οἱ ὀλίγον  νηστεύοντες, διότι ἡ ἐφαρμογὴ τοῦ καθήκοντος τῆς νηστείας ἐξηρτᾶτο ἐκ τῆς πνευματικῆς καὶ ἠθικῆς καταστάσεως ἑκάστου. Αἱ ἀκολουθίαι τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς διεξήγοντο ὡς ἑξῆς: κατὰ τὴν Κυριακὴν ἐτελεῖτο ἡ συνήθης μεταμεσονύκτιος καὶ πρωϊνὴ τελετή, ἥν ἐπηκολούθει λειτουργία, οὐχὶ ἐν τῇ Ἀναστάσει, ἀλλ’ ἐν τῷ Γολγοθᾷ. Τὰς καθημερινὰς, πλὴν τῆς 6ης καὶ 9ης ἐκκλησιαστικῆς ὥρας προσετίθετο καὶ ἡ 3η ὥρα, δὶς δὲ τῆς ἑβδομάδος, κατὰ τὴν Τετάρτην καὶ τὴν Παρασκευήν, ἡ 9η ὥρα (περὶ τὴν 3ην μ.μ.) ἐτελεῖτο ἐν Σιών, διότι ἄλλως τὲ συνήθως ἡ ὥρα αὕτη ἐτελεῖτο ἐκεῖ καὶ κατὰ τὸν λοιπὸν χρόνον, οὐχὶ δὲ μόνον  κατὰ τὴν Μ. Τεσσαρακοστήν, ἐκτὸς ἐὰν κατὰ Τετάρτην καὶ Παρασκευὴν συνέπιπτε ἑορτὴ μάρτυρος τινός. Κατὰ τὴν Μ. Τεσσαρακοστὴν τὸ κήρυγμα τοῦ θείου λόγου ὑπὸ τῶν πρεσβυτέρων καὶ τοῦ Ἐπισκόπου ἐγίνετο καὶ κατὰ τὴν Τετάρτην καὶ Παρασκευὴν ἐν τῇ Σιών. Μετὰ δὲ τὴν ἐκεῖ τελουμένην 9ην ὥραν, ἐν ψαλμωδίαις συνώδευεν ὁ λαὸς τὸν Ἐπίσκοπον εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως, ἔνθα ἐτελεῖτο ἑσπερινὴ Ἀκολουθία, μεθ’ ἣν ἅπαξ τῆς ἑβδομάδος, ἤτοι κατὰ Παρασκευήν, ἐπηκολούθει ἀγρυπνία, τὴν πρωΐαν δὲ τοῦ Σαββάτου ἐπεσπεύδετο ἡ λειτουργία, ἵνα κοινωνῶσιν οἱ «ἐβδομαδάριοι». Κατὰ τὴν Παρασκευὴν τῆς 7ης ἑβδομάδος τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς ἡ ἀγρυπνία ἐτελεῖτο ἐν Σιών, ἔνθα τὴν πρωΐαν τοῦ Σαββάτου ἐγίνετο καὶ ἡ λειτουργία, μεθ’ ἣν ὁ Ἀρχιδιάκονος εἰδοποίει τὸν λαὸν ἵνα ᾖ ἕτοιμος κατὰ τὴν 7ην ὥραν πρὸς μετάβασιν εἰς Βηθανίαν. Ἐκεῖ ἐγκαίρως ἤδη συνηθροίζοντο οἱ μοναχοί, οἵτινες ὑπεδέχοντο καταφθάνοντα ἐν πομπῇ τὸν Ἐπίσκοπον, ἐν τῷ πρώτῳ ναῷ τῆς Βηθανίας, ἔνθα ἡ ἀδελφή τοῦ Λαζάρου προϋπήντησε τὸν Κύριον, ἐκεῖ ἐψάλλετο ψαλμὸς τὶς καὶ ἓν ἀντίφωνον, ἀνεγιγνώσκετο τὸ σχετικὸν μέρος ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου, μεθ’ ὃ ψάλλοντες μετέβαινον εἰς τὸ μνημεῖον τοῦ Λαζάρου. Ἄπειρον πλῆθος κατέκλυζε τοὺς πέριξ λόφους. Μετὰ τὴν καθωρισμένην τελετὴν εἷς τῶν πρεσβυτέρων, ἐφ’ ὑψηλοῦ ἱστάμενος τόπου, ἀνεγίνωσκεν ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου τὰ κατὰ τὴν ὑπὸ τοῦ Κυρίου καὶ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ τέλεσιν τοῦ Πάσχα, ὕστερον δ’ ἐν πομπῇ πάντες ἐπέστρεφον εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως, ἔνθα ἐτελεῖτο ἡ συνήθης ἑσπερινὴ ἀκολουθία. Τὴν ἑπομένην ἡμέραν, μετὰ τὴν ἐν τῷ Ναῷ τῆς Ἀναστάσεως λειτουργίαν, εἰδοποίει τὸν λαὸν ὁ Ἀρχιδιάκονος, ὅτι ἐν διαρκείᾳ τῆς ὅλης Μ. Ἑβδομάδος, καθ’ ἑκάστην περὶ ὥραν 9ην, θὰ ἐγίνετο ἡ Σύναξις ἐν τῷ Μαρτυρίῳ, ἀλλ’ ὅτι τὴν ἡμέραν ἐκείνην περὶ  ὥραν 7ην  (ἤτοι τὴν 1 μ.μ.) θὰ μετέβαινον εἰς τὸ Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν. Ὄντως δὲ κατὰ τὴν ὡρισμένην ταύτην ὥραν κατέφθανε καὶ ὁ Ἐπίσκοπος εἰς τὸν ναὸν τοῦ Ὄρους τῶν Ἐλαιῶν, ἐψάλλοντο ἄσματα καὶ ἀντίφωνα, ἀνεγινώσκοντο τὰ σχετικὰ μέρη ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου, μεθ’ ὃ ἀνήρχοντο πάντες εἰς τὸ Ἐμβώμιον, μετὰ δὲ τὰς ἐκεῖ ψαλμωδίας καὶ εὐχὰς περὶ ὥραν 11 (ἤτοι 5 μ.μ.) ἀνεγινώσκετο τὸ Εὐαγγέλιον περὶ τῆς θριαμβευτικῆς Εἰσόδου τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰς τὴν ἁγίαν Πόλιν. Τότε ἀπὸ τοῦ Ὄρους τῶν Ἐλαιῶν πρὸς τὴν Ἱερουσαλὴμ ἐξελίσσετο μοναδικὴ καὶ ὅλως ἀπερίγραπτος πομπή. Μετὰ βαΐων καὶ κλάδων ἐν χερσὶ προηγεῖτο ὁ λαὸς καὶ μάλιστα ἄπειρος πληθὺς παιδίων καὶ αὐτῶν ἔτι τῶν ἀνηλίκων κρατουμένων ὑπὸ τῶν μητέρων αὐτῶν, ἐπηκολούθει ὁ Ἐπίσκοπος καθήμενος ἐπὶ πώλου ὄνου καὶ περικυκλούμενος ὑπὸ τῶν πρεσβυτέρων, ἡ θριαμβευτικὴ πορεία ἐξηγγέλλετο διὰ τῶν χαρμοσύνων, μάλιστα τῶν παιδικῶν ἐπιφωνήσεων «Ὡσαννὰ ἐν τοῖς Ὑψίστοις, εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου, ὡσαννὰ ὁ ἐν τοῖς Ὑψίστοις». Λίαν βραδέως περιερχομένη ἡ πομπὴ τὴν Ἱερουσαλὴμ κατέληγε πρὸ τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, εἰς ὃν εἰσήρχετο μετὰ τοῦ λαοῦ ὁ Ἐπίσκοπος πρὸς τέλεσιν τῆς συνήθους ἑσπερινῆς ἀκολουθίας. Οὕτως ἐτελεῖτο ἐν Ἱεροσολύμοις ἡ ἀνάμνησις ἑνὸς τῶν ἐπεισοδίων τοῦ ἐπιγείου βίου τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν, μετὰ τρεῖς περίπου αἰῶνας ἀπὸ τῆς τελέσεως αὐτοῦ ἐν τῇ πραγματικότητι. Ἡ πραγματικότης αὕτη ζῶσα ἀνεπαρίστατο διὰ τοιούτων τελετῶν ἐν τοῖς αὐτοῖς ἁγίοις τόποις, ἐν οἷς ἔζων εἰσέτι καὶ ζῶσιν αἱ ἀναμνήσεις τῆς παρουσίας τοῦ Κυρίου, ὅταν δὲ ὁ μέγας Κατηχητὴς τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων, ὁ ἅγιος Κύριλλος, εἶχεν ἀνάγκην ἁπτῶν ἀποδείξεων περὶ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἠδύνατο νὰ στρέψῃ ἁπλῶς τὰ βλέμματα τῶν Κατηχουμένων πρὸς τοὺς πέριξ Ἁγίους Τόπους καὶ νὰ δείξῃ αὐτοῖς ζώσας μαρτυρίας. «Τὸ ξύλον τὸ ἅγιον τοῦ Σταυροῦ μαρτυρεῖ, ἔλεγεν αὐτοῖς… ὁ φοῖνιξ  ὁ ἐπὶ φάραγγος μαρτυρεῖ τὰ βάϊα παρασχὼν τοῖς παισὶ τοῖς τότε εὐφημοῦσι, ἡ Γεθσημανὴ μαρτυρεῖ τὸν Ἰούδαν μονονουχὶ δεικνῦον ἔτι τοῖς νοοῦσιν, ὁ Γολγοθᾶς ὁ ἅγιος οὗτος ὁ ὑπερανεστηκὼς μαρτυρεῖ φαινόμενος, τὸ μνῆμα τῆς ἁγιότητος μαρτυρεῖ καὶ ὁ λίθος ὁ μέχρι σήμερον κείμενος». Ἐσώζοντο λοιπὸν ζῶντα μνημεῖα τοῦ ἐπιγείου βίου τοῦ Κυρίου ἡμῶν ἐν Ἱεροσολύμοις, ἐντὸς καὶ ἐκτὸς αὐτῆς, ἑκάστη γωνία καὶ ἕκαστος τόπος συνεδέετο πρὸς τινὰ ἱερὰν παράδοσιν καὶ ἀνάμνησιν, μονονουχὶ αὐτὴ ἡ φωνὴ τοῦ Θεανθρώπου ἀντηχεῖ εἰσέτι ἐν Ἱεροσολύμοις, ἔνθα ἀνόθευτος ἐσώζετο ἡ διδασκαλία αὐτοῦ. Διὸ καὶ ὅταν ποτὲ διημφησβητήθῃ ἡ γνησιότης καὶ ἀλήθεια αὐτῆς, μετὰ δικαίας ἀπορίας ὁ ἅγιος Θεοδόσιος ἔγραφε πρὸς τὸν Αὐτοκράτορα Ἀναστάσιον «Πῶς οὖν μετὰ πεντακόσια καὶ περαιτέρω τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας ἔτη Ἱεροσολυμῖται πίστιν μανθάνομεν;» ἐκφραστικώτατα παραδηλῶν τὴν ὑπέροχον ἐν τῷ χριστιανικῷ κόσμῳ θέσιν τῆς Μητρὸς τῶν Ἐκκλησιῶν. Συνῳδὰ τούτοις καὶ αἱ ἄλλαι μὲν τελεταὶ, ἀλλ’ ἰδιαίτατα αἱ τῆς Μ. Ἑβδομάδος ἦσαν συνεχὴς ἐπιτόπιος πανήγυρις, ἥτις οὐδόλως περιωρίζετο μόνον εἰς τὰ συγκινητικὰ ἱερὰ ἄσματα καὶ εὐαγγελικὰ ἀναγνώσματα, ἀλλ’ ἦτο πραγματικὸν προσκύνημα καὶ ἐπίσκεψις τῶν ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τῆς Ἱερουσαλὴμ ἁγίων τόπων, ἱστορικὴ ἐπὶ τόπου ἀναπαράστασις τῶν παθημάτων καὶ τῆς ἀναστάσεως τοῦ Σωτῆρος. Οὕτω δὲ κατὰ τὴν Μ. Δευτέρα ἐτελεῖτο ἐν τῷ Ναῷ τῆς Ἀναστάσεως ὅ,τι ἐτελεῖτο συνήθως κατὰ τὸ λοιπὸν τοῦ χρόνου διάστημα μετὰ τὴν πρώτην ἀλεκτρυοφωνίαν μέχρι πρωΐας, ἡ Τρίτη καὶ ἕκτη ὥρα ὁμοίως ὡς καὶ κατὰ τὰς λοιπὰς ἡμέρας τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, τῇ 9ῃ ὅμως ὥρα συνηθροίζοντο ἐν τῷ Γολγοθᾷ, ἔνθα ἔψαλλον καὶ ἀνεγίνωσκον εὐχὰς μέχρι τῆς 1 ὥρας τῆς νυκτὸς τελοῦντες ἅμα καὶ τὴν ἑσπερινὴν ἀκολουθίαν. Ἐν ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις συνοδευόμενος ὑπὸ τῶν πιστῶν μετέβαινεν ὁ Ἐπίσκοπος ἐκ τοῦ Γολγοθᾶ εἰς τὴν Ἀνάστασιν, ἀναγινώσκων δ’ ἐκεῖ μετὰ τὰ ἱερὰ τροπάρια διαφόρους εὐχὰς ηὐλόγει καὶ ἀπέλυε τὸν λαόν. Κατὰ τὴν Μ. Τρίτην, μετὰ τὴν λῆξιν τῆς νυκτερινῆς ταύτης τελετῆς, ὁ Ἐπίσκοπος συνοδευόμενος ὑπὸ τῶν πιστῶν μετέβαινεν εἰς τὸ Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν, ἐκεῖ δ’ ἐν τῷ Σπηλαίῳ, ἐν ᾧ ἀνεστρέφετο συνήθως μετὰ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ ὁ Κύριος καὶ ἐδίδασκεν αὐτούς, ἀνεγίνωσκεν ἐκ τοῦ κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγελίου τὸ σχετικὸν μέρος μετὰ τῶν λόγων τοῦ Σωτῆρος πρὸς τοὺς μαθητὰς «Γρηγορεῖτε καὶ προσεύχεσθε ἵνα μὴ ἐμπέσητε εἰς πειρασμόν», ἀπήγγηλλεν εὐχὴν καὶ εὐλογῶν τὸν λαὸν ἀπέλυεν αὐτόν, ἀργὰ δὲ τὴν νύκτα ἐπέστρεφον πάντες εἰς τὴν Ἱερουσαλήμ. Τὴν Μ. Τετάρτην, μετὰ τὴν λῆξιν τῆς ἑσπερινῆς ἀκολουθίας ἐν τῷ Γολγοθᾷ, μετέβαινον εἰς τὴν Ἀνάστασιν, εἰσήρχετο  ὁ Ἐπίσκοπος εἰς τὸ ἅγιον Σπήλαιον, εἷς δὲ τῶν πρεσβυτέρων πρὸ τῶν καγγέλων ἱστάμενος ἀνεγίνωσκε τὴν Εὐαγγελικὴν  ἀφήγησιν περὶ τῆς προδοσίας τοῦ Ἰούδα, προκαλούσης τὰ δάκρυα καὶ τοὺς στόνους  τοῦ παρισταμένου λαοῦ. Τὴν Μ. Πέμπτην, πλὴν τῶν συνήθων τελετῶν, περὶ ὥραν 8ην συνηθροίζετο ὁ λαὸς ἐν τῷ Γολγοθᾷ, ἔνθα, κατὰ πάσαν πιθανότητα, ἐτελεῖτο λειτουργία ὡς καὶ ἐν τῷ Σταυρῷ, περὶ ὥραν δὲ 1ην τῆς νυκτὸς κατὰ προειδοποίησιν τοῦ Ἀρχιδιακόνου ὑμνοῦντες πάντες ἐξήρχοντο εἰς τὸ Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν, μετὰ δὲ τὰ σχετικὰ ἐκ τῶν Εὐαγγελίων ἀναγνώσματα καὶ διάφορα ἄσματα περὶ τὸ μεσονύκτιον ἀνήρχοντο εἰς τὴν κορυφὴν τοῦ Ὄρους εἰς τὸ Ἐμβώμιον ὁπόθεν ἀντήχουν τὰ διάφορα ἱερὰ ἄσματα τοῦ κλήρου καὶ τοῦ λαοῦ. Ἅμα τῇ πρώτῃ ἀλεκτρυοφωνίᾳ κατήρχοντο εἰς τὰς ὑπωρείας τοῦ Ὄρους ὅπου πάλιν ἄλλα ἱερὰ ἀνεμέλποντο ἄσματα καὶ εὐχαὶ ἀπηγγέλοντο, ἀνεγινώσκετο δ’ ἐκ τοῦ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγελίου ἡ ἐν τῷ κήπῳ τῆς Γεθσημανῆς προσευχὴ τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν. Λίαν βραδέως ἤρχοντο ὕστερον  εἰς τὸν τόπον ἔνθα συνελήφθη ὁ Κύριος ὑπὸ τῶν στρατιωτῶν καὶ τοῦ Ἰουδαϊκοῦ ὄχλου, ἀνεγινώσκετο δ’ ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου ἡ ἀφήγησις τῆς συλλήψεως καὶ ἀπαγωγῆς τοῦ Θεανθρώπου, προκαλούσης τὰ δάκρυα, τοὺς στόνους καὶ τὰς κραυγὰς τοῦ ὄχλου, ἀντηχούσας μέχρις Ἱεροσολύμων, ἅπασα δὲ ἡ πομπὴ ἐκείνη, μετὰ φανῶν καὶ λαμπάδων εἰσήρχετο εἰς τὴν Ἁγίαν Πόλιν  καὶ μετὰ λιτανείαν, ἀνὰ τὴν ὅλην πόλιν μετέβαινεν εἰς τὸν Ναὸν τοῦ Σταυροῦ, ἔνθα μέχρι πρωΐας ἐτελεῖτο ἀγρυπνία παρόντων πάντων τῶν πιστῶν, καὶ ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν, καὶ γερόντων καὶ νέων. Περὶ τὴν πρωΐαν ἤδη ἀνεγινώσκετο ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου ἡ πρώτη ἀνάκρισις τοῦ Κυρίου ὑπὸ τοῦ Πιλάτου, ὁ δ’ Ἐπίσκοπος ὠμίλει πρὸς τὸν λαὸν ζωηρῶς ἐξεικονίζων διὰ τοῦ λόγου αὐτοῦ τὰ πάθη τοῦ Σωτῆρος. Ἐν τῇ κατ’ ἐξοχὴν δὲ ἡμέρᾳ τῶν παθῶν, ὁ λαὸς λίαν πρωῒ μετέβαινεν εἰς τὴν Σιὼν καὶ κατησπάζετο τὸ ἀποσωζόμενον ἐκεῖ τεμάχιον τοῦ κίονος, ἐν ᾧ προσδεθεὶς ἐμαστιγώθη ὁ Κύριος. Κατὰ τὴν ἡμέραν ἐκείνην ἐτίθετο ἐν τῷ Γολγοθᾷ ἡ ἕδρα τοῦ Ἐπισκόπου καὶ πρὸ αὐτῆς τράπεζα, εἰς ἣν ἐν ἀργυρᾷ θήκῃ ἐκομίζετο τὸ τίμιον τοῦ Σταυροῦ ξύλον, ὅπερ κρατούμενον ὑπὸ τοῦ Ἐπισκόπου καὶ περιφρουρούμενον ὑπὸ τῶν διακόνων προσήρχετο καὶ ἠσπάζετο ὁ λαός, ὡς καὶ ἄλλα τινὰ ἱερὰ ἀντικείμενα τῆς ἰουδαϊκῆς ἀρχαιότητος, ἅτινα φαίνεται ὅτι ὁ Μ. Κωνσταντῖνος ἐκ Ρώμης, ἔνθα ηὐρίσκοντο ἀπαχθέντα ὑπὸ τοῦ Τίτου, ἀπέστειλεν εἰς τὸν Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως. Τὴν τελετὴν ταύτην, καθ’ ἣν ἐν μεταγενεστέρᾳ ἐποχῇ ἐψάλλετο τρισάγιος ὕμνος, ἐπηκολούθει μετάβασις εἰς τὸν Ναὸν τοῦ Σταυροῦ, ἐνθ’ ἀπὸ μεσημβρίας μέχρι τῆς 3ης  ὥρας ἀνεγινώσκοντο ἐκ τῶν Γραφῶν πάντα τ’ ἀναφερόμενα εἰς τὰ πάθη τοῦ Σωτῆρος, διακοπτομένης τῆς ἀναγνώσεως ὑπ’ ἀναλόγων εὐχῶν. Κατὰ τὴν τρίτην ὥραν ἀνεγινώσκοντο ἐκ τοῦ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγελίου τὰ κατὰ τὰς τελευταίας ἀγωνιώδεις στγμὰς τοῦ Σωτῆρος ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ, μετὰ δὲ τὴν ὡρισμένην εὐχὴν μετέβαινον εἰς τὸν Γολγοθᾶν, ἔνθα τὰ τεταγμένα ἐψάλλοντο ἱερὰ ἄσματα καὶ εὐχαὶ ἀναφέροντο πρὸς τὸν Θεόν, ὕστερον δὲ ἤρχοντο εἰς τὴν Ἀνάστασιν, ἐνθ’ ἀνεγινώσκετο ἐκ τοῦ Εὐαγγελίου ἡ παρὰ τοῦ Πιλάτου αἴτησις τοῦ σώματος τοῦ Ἰησοῦ πρὸς ἐναπόθεσιν αὐτοῦ ἐν τῷ καινῷ μνημείῳ. Καθ’ ὅλην τὴν νύκτα τῆς Μ. Παρασκευῆς πρὸς τὸ Μ. Σάββατον ἐτελεῖτο διηνεκὴς ἀγρυπνία, ὑπὸ τῶν μοναχῶν ἰδίως καὶ τοῦ λοιποῦ κλήρου, κατὰ δὲ τὴν ἡμέρα τοῦ Μ. Σαββάτου, τῇ τρίτῃ καὶ ἕκτῃ ὥρᾳ, ἐτελοῦντο ὅσα καὶ κατὰ τὰς λοιπὰς ἡμέρας τῆς Μ. Ἑβδομάδος, μόνον ἡ ἐνάτη ὥρα εἶχε τί τὸ ἐξαιρετικόν, διότι κατ’ αὐτὴν οἱ νεόφυτοι χριστιανοί, ἐνδεδυμένοι τὴν λευκὴν αὐτῶν στολήν, συνοδεύοντες τὸν Ἐπίσκοπον ἤρχοντο εἰς τὴν Ἀνάστασιν, ἀπηγγέλλετο ὑπὲρ αὐτῶν πρὸς Θεὸν εὐχή, ἐκεῖθεν μετέβαινον εἰς τὸν Γολγοθᾶν, ἔνθα ἦτο συνοιθροισμένον τὸ πολὺ πλῆθος καὶ ἔνθα ἐτελεῖτο ἡ Λειτουργία. Ἐκεῖθεν δὲ κατερχόμενοι πάντες εἰς τὸν Ἅγιον Τάφον ἠκροῶντο ἐκ τοῦ Εὐαγγελικοῦ ἀναγνώσματος περὶ τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Σωτῆρος, ἐτέλει δὲ ὁ Ἐπίσκοπος τὴν λειτουργίαν καὶ ἀπέλυε τὸν λαὸν λίαν ταχέως, ἵνα μὴ ἐπὶ πλέον καταπονήσῃ αὐτὸν μετὰ τοσαύτας ἀγρυπνίας καὶ τελετὰς τῆς ὅλης μεγάλης ἐκείνης ἑβδομάδος.Εὐνόητον μεθ’ ὁποίας χαρᾶς καὶ πομπῆς ἐτελεῖτο ἡ «ἑορτὴ ἑορτῶν καὶ πανήγυρις πανηγύρεων», τὸ Πάσχα, εἰς ὃ ἀφιεροῦντο ὅλαι αἱ ἐφεξῆς ἡμέραι καὶ ἐτελοῦντο αἱ αὐταὶ τελεταὶ εἰς τὴν Ἀνάστασιν, εἰς τὸν Σταυρόν, εἰς τὸ Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν, εἰς τὴν Βηθλεὲμ καὶ εἰς τὴν Βηθανίαν.                                  ΠΗΓΗ:http://jerusalem-patriarchate.info ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΩΝ:http://picasaweb.google.gr/injerousalem/